De bodem, zijn nut en de bedreigingen waarmee hij te kampen heeft
Wat is de bodem eigenlijk? Op het eerste gezicht is de bodem gewoon de oppervlakte waarop we lopen, bouwen, telen... De bodem is de schors van onze planeet, de oppervlaktelaag die enkele centimeters tot enkele meters dik is.
Nochtans is de bodem veel meer dan dat. In de realiteit is het een complexe matrix die wordt gevormd door stukjes rots, korrels van verschillende grootte (zandBodemdeeltjes die groter zijn dan 0,05 mm , leemBodemdeeltjes met korrelgrootte tussen 0.002mm en 0,05 mm, kleiBodemdeeltjes die kleiner zijn dan 0,002 mm ), resten van planten en dode dieren. De ruimten tussen deze elementen (poriën) worden gevuld met water en lucht maar ook met talrijke micro-organismen die er leven. De bodems herbergen een rijk leven dat actief bijdraagt tot de goede gezondheid ervan. Ontdek meer over het leven van de bodem.
Er is niet één bodem maar eerder een veelvoud aan bodems. De eigenschappen verschillen naargelang de samenstelling van het basisgesteente, het type van klimaat, het plantendek, de leeftijd, de omliggende topografie... De variëteit aan kleuren van de bodem is een goed voorbeeld. Donkerbruine bodems bevatten veel organisch materiaal afkomstig van de degradatie van de oppervlaktevegetatie. De roodachtige bodems bevatten veel ijzer- en aluminiumoxide als gevolg van de uitloging van de bodemlaag door het regenwater.
In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bestaat de ondergrond uit zandsteen dat doorheen de jaren bedekt werd met leemBodemdeeltjes met korrelgrootte tussen 0.002mm en 0,05 mm en kleiBodemdeeltjes die kleiner zijn dan 0,002 mm (fijne bodemdeeltjes), die werden afgezet door de zeeën of die werden aangevoerd door de wind en de rivieren. Maar dit is niet alles, want de mens en de stadsontwikkeling hebben duidelijk een invloed op de ontwikkeling van de bodems. Vandaag wordt een belangrijk deel van het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bedekt met door de mens aangevoerd ophoogmateriaal (zie foto). Dit is een min of meer dikke grondlaag vermengd met antropogene materialen, afkomstig van de afbraak van gebouwen en wegen, zoals bakstenen, glas, beton en meer recent, plastic. Het is belangrijk de bodems van ons Gewest te kennen en te bestuderen, want in bepaalde gevallen bevatten deze materialen verontreinigende stoffen die zich beetje bij beetje in de bodem verspreiden.
Bodem- en ecosysteemdiensten
De bodem is essentieel voor het leven op aarde omdat hij het raakvlak vormt tussen lucht, water, gesteente en planten. Als zodanig verleent hij onze samenleving en het milieu een hele waaier aan diensten. Zonder volledigheid na te streven geven we hieronder de belangrijkste categorieën van diensten die de bodem ons levert:
Productverstrekking
Deze groep omvat alle bodemdiensten die primaire goederen voortbrengen, zoals drinkwater, land- en bosbouwproductie of de productie van geneesmiddelen via medicinale planten.
Zo kunnen we wijzen op de productie van zoet water. Water is leven en dat geldt des te meer omdat het gezond en van goede kwaliteit moet zijn. De bodem speelt een grote rol bij de zuiveringVerwijderen van de ongewenste bomen (overtallig, ziek, enz.) in een zeer jonge bebossing. van regenwater, door het te filteren terwijl het insijpelt tot op de grondwaterspiegel. De kwaliteit van de bodem is dus essentieel voor kwaliteitsvol drinkwater. In waterwinningsgebieden zoals het Ter Kamerenbos en het Zoniënwoud zijn de activiteiten sterk gereglementeerd en zijn sommige werken zelfs verboden om de kwaliteit van het grondwater te beschermen.
Regulerende diensten
Deze diensten omvatten alle acties van de bodem ten gunste van de regulering van ons milieu, zoals de absorptie van koolstof in de atmosfeer, de verwerking van afvalwaterWater dat in huishouding of industrie dienst heeft gedaan en gewoonlijk met verschillende stoffen beladen is., de afbraak van organisch materiaal, of de rol van de bodem als buffer bij overstromingen.
Al deze diensten zijn essentieel voor het goed functioneren van de huidige samenleving, maar ook voor het ecologische evenwicht. Zonder de micro-organismen die onder onze voeten leven, zouden organische stoffen bijvoorbeeld niet kunnen worden afgebroken en getransformeerd om vervolgens opnieuw beschikbaar te zijn voor de groei van planten.
Culturele diensten
De culturele diensten omvatten alle immateriële voordelen die onze samenleving uit de bodem haalt. In de eerste plaats zijn er de vrijetijdsactiviteiten in de groene ruimteDe groene ruimtes omvatten particuliere tuinen en domeinen, openbare parken en bossen, groene zones langs spoor- en andere wegen, braakland, recreatiegebieden en begraafplaatsen. en het toerisme gericht op ontdekken en beleven van de natuur. De bodem heeft een positief effect op de fysieke en mentale gezondheid van de burgers. Ten tweede speelt de bodem ook een rol bij het behoud van cultureel en archeologisch erfgoed, door het te begraven en voor langere tijd te bewaren. De bodem kan worden gezien als een archief van het verleden. Het voormalige Coudenbergpaleis onder het Paleizenplein of de slagtanden van mammoeten die in Schaarbeek gevonden werden, zijn daar uitstekende voorbeelden van.
Ondersteunende diensten
Ondersteunende diensten worden gedefinieerd als het bieden van leefruimte voor fauna en flora om een ecosysteemGeheel van de planten- en dierengemeenschappen in een territorium, beschouwd in hun wisselwerking met de milieufactoren. te vormen. Wat de bodem betreft, biedt ze onderdak en voedsel aan miljoenen schimmels, bacteriën, mijten, regenwormen, weekdieren... In 1 gram grond konden 50.000 soorten bacteriën en 200 meter aan myceliumdraden (schimmel) worden aangetroffen. Dankzij de genetische diversiteit die in de bodem aanwezig is, hebben onderzoekers er veel actieve bestanddelen in ontdekt die ondertussen toepassing vinden in de moderne geneeskunde. Bovendien vertegenwoordigt elk type bodem (kleiachtig, zanderig, zuur, veenachtig...) een ecologische niche op zich, met specifieke micro-organismen. Om deze soorten te beschermen is het essentieel om de diversiteit van de bodems om ons heen te behouden.
De bodem onder druk
Op de schaal van een mensenleven moet de bodem beschouwd worden als niet hernieuwbare hulpbron. Desondanks staat de bodem bloot aan een reeks van degradatieprocessen die vaak worden versterkt door menselijke activiteiten. Zo is één bodem op drie op het Europese continent door een van de hiernavolgende processen beschadigd. De bedreigingen treffen de hele planeet en Brussel-Hoofdstad vormt geen uitzondering op de regel.
Hieronder vindt u de belangrijkste processen die de bodem aantasten in het Brussels Gewest.
Bodemverharding
Ondoorlaatbaarheid door bodemverharding is vooral het gevolg van het uitdijen van de steden met hun bebouwde en verharde oppervlakken, zoals wegen, woningen of parkeerplaatsen. In 2010 werd 46 % van het gewestelijk grondgebied ingenomen door verharde oppervlakken. Op deze in beslag genomen oppervlakken verdwijnt het bodemleven. De enige dienst die dit soort bodem nog levert is als drager van bebouwing. In groene gebieden met levende bodems bieden deze allerlei milieudiensten aan, zoals het indijken van overstromingen, voedselproductie of het recycleren van organisch materiaal.
Verdichting
Bodemverdichting is het resultaat van samendrukken van het oppervlak door herhaaldelijk betreden door mens en dier, door land- of bosbouwmachines die er overheen rijden, maar ook door neerslag op de onbegroeide bodem.
In een gezonde bodem maken lucht en water bijna 50 % van de massa uit. Verdichting maakt een bodem minder poreus en leidt zo tot een afname van de hoeveelheid lucht en water tussen de minerale aggregaten. Bodemverstikking heeft een directe invloed op de biologische activiteit doordat de hoeveelheid levende organismen in de bodem aanzienlijk afneemt. De verdichting heeft ook invloed op het wortelstelsel van de planten, omdat het water minder gemakkelijk toegankelijk is en wortels moeilijker kunnen ademhalen.
In ons gewest is dit fenomeen terug te vinden in bepaalde drukbezochte parken waar talrijke evenementen plaatsvinden (bijvoorbeeld het Jubelpark), op braakliggende gronden, bospaden of wandelpaden, enz. Het kan dus van belang zijn om de toegankelijkheid van bepaalde gebieden, zoals de Natura 2000-gebieden, te beperken.
Erosie
Erosie is een natuurlijk fenomeen waarbij de gecombineerde werking van wind en water de bovenste bodemlagen wegwaait of -spoelt. In sommige gevallen kan menselijk handelen het fenomeen versnellen, bijvoorbeeld wanneer de bodem is aangetast door verdichting of wanneer deze kaal is achtergelaten. In deze omstandigheden vergroot de erosieve kracht van het afvloeiende water, omdat het in snelheid, maar ook in dichtheid toeneemt.
Voor de samenleving kunnen de gevolgen aanzienlijk zijn, met name bij overstromingen of modderstromen die kunnen leiden tot schade aan materiële goederen (weggespoelde auto's, overstroomde kelders). Ook de schade aan de bodem is aanzienlijk. Het is belangrijk om te weten dat in de eerste paar centimeters van de bodem de biologische activiteit het grootste is. Daar wordt organisch materiaal dus het actiefste gerecycleerd. Het verliezen van die eerste centimeters verstoort dan ook sterk de rol van bodems in de koolstofcyclus.
In het Brussels Gewest is het reliëf niet erg uitgesproken, wat dit fenomeen beperkt. Toch zijn er in sommige groene ruimten actieve gebieden van erosie waar boomwortels bloot komen te liggen omdat de bodemdikte zo sterk is afgenomen. Dit blijft uiteraard niet zonder gevolgen voor de stabiliteit van grote bomen en de gezondheid van de bodem, en daarom moet er snel actie worden ondernomen.
En nog veel meer
Natuurlijk zijn er nog andere bedreigingen die de Brusselse bodem aantasten.
Gezien het industriële verleden van het gewest neemt bodemverontreiniging in het spectrum van bedreigingen een prominente plaats in. Deze verraderlijke dreiging heeft een directe impact op de bodemkwaliteit, maar ook op de gezondheid van de Brusselse burgers, door verontreiniging van bodem en grondwater en verdamping in de omgevingslucht. Gelukkig zet Leefmilieu Brussel zich, sinds 2005 en het verschijnen van de eerste bodemordonnantie, proactief in aan het verbeteren van de toestand van de bodems. In 2020 werd bijna de helft van de percelen in Brussel waarvoor er sterke aanwijzingen van verontreiniging waren onderzocht en tot op heden werden reeds 760 ha behandeld en herbestemd voor nieuwe residentiële, economische of recreatieve activiteiten.
Andere bedreigingen blijven echter onderbelicht, zoals de afname van de biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora). in de bodem, of van het gehalte aan organisch materiaal in de bodems. Deze bedreigingen hebben een rechtstreekse impact op de bodemkwaliteit en het vermogen om samenlevings- of milieudiensten te verlenen.
In de toekomst wil de Good Soil-strategie zich richten op een ruimer spectrum aan bedreigingen en een overkoepelend bodembeheerplan invoeren.
Het leven in de bodem
De bodem is een levende omgeving die een ongelofelijke diversiteit en hoeveelheid aan organismen bevat. Meer precies, 25% van de diversiteit die momenteel wordt beschreven op aarde zou in de bodem zitten. Deze is evenwel nog grotendeels miskend door het grote publiek.
Het leven dat in de bodem aanwezig is, kan worden ingedeeld in 3 functionele groepen:
- De “chemische ingenieurs” zorgen voor de chemische ontbinding van de organische materie. Ze zijn verantwoordelijk voor de recyclageRecyclage is de vernietiging van afval om nieuwe materialen te produceren. Voorbeeld: inert afval wordt vermalen om granulaten te produceren die in wegfunderingen worden gebruikt van de voedingsstoffen (stikstof en zwavel bijvoorbeeld) om ze opnieuw beschikbaar te maken voor de planten.
- Deze functie wordt verzekerd door de bacteriën en schimmels.
- De “biologische regelaars” verzekeren de regeling van de populaties van bodemorganismen en hun activiteit via predatie of parasitisme.
- In deze groep bevinden zich de mijtachtigen en de springstaarten.
- De “ingenieurs van het ecosysteemGeheel van de planten- en dierengemeenschappen in een territorium, beschouwd in hun wisselwerking met de milieufactoren. ” zorgen voor de structurering van de bodem. Deze organismen creëren ruimtes in de bodem die bijdragen tot een meer verluchte en beter gedraineerde grond. Hun actie creëert bovendien een gunstige omgeving voor alle bodemorganismen en bevordert het transformatieproces van de materie in de bodem.
- Deze groep bevat de regenwormen, mieren en termieten.
Goed om te weten
De schimmels en de mycorrhiza-symbiose:
In de bodem staan de draden van de schimmels in nauw contact met de wortels van de planten. Deze symbiose, mycorrhiza genaamd, maakt een wederzijdse uitwisseling van voedingsstoffen mogelijk (water, aminozuren en mineralen voor de schimmels, koolhydraten voor de plant). De meeste planten vormen mycorrhiza, wat hun ontwikkeling bevordert.
Alle functies en diensten van de bodemorganismen rechtvaardigen hun centrale positie in de werking van de ecosystemen. Daarom is hun aanwezigheid in de bodem het bewijs van een gezonde bodem en heeft dit een rechtstreekse invloed op de omgeving.
Video’s : de levende bodem
Een levende bodem
Een gezonde en levende bodem is, zelfs in de stad, perfect mogelijk! Hier volgen enkele praktische tips om de kwaliteit van de bodem van je terrein te verbeteren en een levend substraatLaag aarde voor planten. te bevorderen.
De Praktijkgids levende bodem en stadslandbouw
Korte voorstelling van de Praktijkgids ‘levende bodem en stadslandbouw’ : deze gids helpt je bij het starten van een moestuin door middel van praktische adviezen over het verbeteren van de gezondheid van je bodem, het vullen van je moestuinbak of hoe je kwaliteitsvolle bodemverbeteraars verkrijgt,… De volledige versie van de Praktijkgids ‘levende bodem en stadslandbouw’ is online beschikbaar.
Bodemmulching
Het beheer van dode bladeren roept heel wat vragen op. Ontdek hier wat de voordelen zijn van het gebruik ervan als bodembedekker voor uw moestuin, bloemperken of plantenbakken.
