Het beheer en de bescherming van onbevaarbare waterlopen en vijvers in Brussel

Om onze rivieren en vijvers beter te beschermen en het dagelijkse beheer ervan te verbeteren, heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in mei 2019 een specifieke wetgeving goedgekeurd. Namelijk, de ordonnantie van 16 mei 2019 houdende het beheer en de bescherming van onbevaarbare waterlopen en vijvers. Deze trad in werking op 1 januari 2020 en zal nu worden aangevuld met wettelijke verduidelijkingen. Dit voor het regeringsbesluit - dat momenteel het voorwerp is van een openbaar onderzoek - die de onbevaarbare waterlopen moet klasseren, regionale vijvers en grachten die bescherming verdienen moet aanwijzen en de nieuwe atlas van het hydrografische netwerk moet goedkeuren.

Over welke waterlopen en vijvers gaat het?

Alleen de onbevaarbare waterlopen (dus niet het Kanaal) en de gewestelijke vijvers worden rechtstreeks beoogd door deze nieuwe wetgeving. Naast de Zenne en de Woluwe, waarvoor milieudoelstellingen zijn vastgesteld overeenkomstig de Richtlijn 2000/60/EG, beoogt deze ordonnantie van 16 mei 2019 ook de bescherming van het tiental zijtakken van deze waterlopen (Molenbeek, Neerpedebeek, Hollebeek-Leibeek, Geleytsbeek, ...), evenals bepaalde grachten die een belangrijke rol spelen in het waterbeheer en het behoud van de biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora).. 

Op basis van de ordonnantie heeft de regering onlangs in 1e lezing een besluit goedgekeurd voor de klassering van deze waterlopen en de aanwijzing van de regionale vijvers en bepaalde grachten die bescherming verdienen. Deze elementen van het hydrografische netwerk vormen een samenhangend geheel en dragen bij tot de continuïteit van de ecologische corridors binnen het Gewest, het "Blauw netwerkHet blauw netwerk is een programma dat sinds 1999 uitgevoerd wordt en verschillende doelstellingen heeft: scheiding van afvalwater en zuiver water om de wateraanvoer in de zuiveringsstations te beperken, herstelling van sommige bestanddelen van het gewestelijke hydrografische netwerk, heraanleg van een aantal stukken rivier, vijvers en vochtige zones om hun biologische waarde te herwaarderen, zodat ze eventueel bijzondere beschermingsmaatregelen kunnen genieten, en vrijwaring van de landschappelijke en recreatieve functie van deze sites.". Deze waterlopen en vijvers zijn opgenomen in een nieuw officieel cartografisch document: de Atlas van het hydrografisch netwerk van Brussel. Deze atlas vervangt de atlas die oorspronkelijk in 1956 werd opgesteld en bijgewerkt door de diensten van de provincie Brabant.

Het is deze voorgestelde classificatie, aanduiding en hun cartografische weergave in de atlas die het onderwerp is van het huidige openbare onderzoek die loopt van 24 november tot 24 december 2023.

Een beschrijving van de legende en alle objecten in de Atlas is te vinden in dit technische document.

Wie beheert ze en welk type van beheer wordt verzekerd?

De onbevaarbare waterlopen worden al dan niet geklasseerd. Geklasseerde waterlopen zijn waterlopen die door de overheid moeten worden beheerd, door het gewest (Leefmilieu Brussel) of door een gemeente in wiens gebied de waterloop stroomt. Het beheer van de niet-geklasseerde waterlopen en de beschermde grachten blijft de verantwoordelijkheid van de eigenaar van de grond dat aan de waterloop grenst, of dit nu privé eigenaren of overheidsinstanties zijn.

De gewestelijke vijvers, dit zijn er een 50 tal worden beheerd door Leefmilieu Brussel.

De taken van de waterlopenbeheerder zijn de afgelopen 20 jaar sterk geëvolueerd. Voortaan moet de beheerder onderhouds- en kleine herstellingswerken uitvoeren, of grotere (zogenaamde ‘buitengewone’) werken die niet langer alleen bedoeld zijn om de stroom van de waterloop te verbeteren.

De uit te voeren werkzaamheden op het hydrografisch netwerk moeten immers tegemoetkomen aan verschillende doelstellingen: hydraulische, ecologische, landschappelijke en recreatieve. De te nemen maatregelen zullen voortaan, in de mate van het mogelijke, op de natuur gebaseerde interventies zijn. De acties van de voorbije jaren kaderen allemaal in de uitvoering van het Blauw NetwerkHet blauw netwerk is een programma dat sinds 1999 uitgevoerd wordt en verschillende doelstellingen heeft: scheiding van afvalwater en zuiver water om de wateraanvoer in de zuiveringsstations te beperken, herstelling van sommige bestanddelen van het gewestelijke hydrografische netwerk, heraanleg van een aantal stukken rivier, vijvers en vochtige zones om hun biologische waarde te herwaarderen, zodat ze eventueel bijzondere beschermingsmaatregelen kunnen genieten, en vrijwaring van de landschappelijke en recreatieve functie van deze sites.-programma en, meer algemeen, het Waterbeheerplan.

De beheerder is dan wel de hoofdverantwoordelijke voor het behoud van het hydrografische netwerk, maar het spreekt voor zich dat de burgers, en in het bijzonder de aangelanden van de waterlopen, ook een rol moeten spelen in de bescherming en herwaardering van ons Brussels blauw erfgoed. Zij zijn er de voornaamste begunstigden van.

Nu de klimaatveranderingWijst op trage variaties van de klimaatskenmerken mettertijd, op een welbepaalde plaats : opwarming of afkoeling. Sommige vormen van luchtvervuiling, veroorzaakt door menselijke activiteiten, zijn een bedreiging voor het klimaat in de zin dat er een globale opwarming zou kunnen ontstaan. Dit verschijnsel kan belangrijke schade veroorzaken: stijging van de zeeniveaus, verergering van de uiterste klimaatsverschijnselen (droogtes, overstromingen, wervelstormen, enz.), destabilisatie van de bossen, bedreiging voor de zoetwatervoorraden, moeilijkheden voor de landbouw, woestijnvorming, vermindering van de biodiversiteit, verspreiding van tropische ziekten, enz. een steeds prominentere bekommernis is, is een van de uitdagingen van de beheerder van waterlopen en vijvers om een goed ecologisch evenwicht te bewaren. Dat kan door te proberen de druk op de waterlopen en de vijvers zoveel mogelijk te verminderen. Die druk kan bestaan uit diffuse of gerichte vervuiling, vermindering van waterdebiet of -niveau bij hoge temperaturen, gebrek aan zuurstof of eutrofiëringOvermatige toevoer van voedingsstoffen in het water, met als gevolg een woekering van de vegetatie, zuurstofvermindering en onevenwicht van het ecosysteem. van het milieu. Bloei van algen, ook ‘cyanobacteriën’ genoemd, wijst op een gebrek aan evenwicht.

De aanwezigheid en ontwikkeling van invasieve soorten moet eveneens in overweging worden genomen. De lokale soorten hebben moeite om zich te handhaven onder druk van deze invasieve uitheemse soorten. De Canadese gans, de Chinese krab, de Amerikaanse rivierkreeft, de nijlgans, de Japanse duizendknoop, ... staan op een lijst van soorten waarvan de aanwezigheid in of nabij het hydrografische systeem problematisch is en waarvoor specifieke maatregelen moeten worden getroffen. U vindt meer informatie over de juiste aanpak op de pagina's van Leefmilieu Brussel die gewijd zijn aan de problemen in verband met de invasieve flora en fauna.

Wat zijn de rechten en plichten als burger met betrekking tot de waterlopen en vijvers?

De rechten en plichten met betrekking tot het hydrografische systeem zijn vastgelegd in de artikelen 18 en 20 van de ordonnantie van 16 mei 2019. De naleving van bepaalde afstanden (zoals aangeduid op de figuur hieronder) om te bouwen, herop te bouwen of af te breken, te planten of voorwerpen of materialen, zelfs tijdelijk, neer te leggen in de nabijheid van een waterloop, is een voorbeeld. Andere voorbeelden zijn het verkrijgen van een machtiging van de beheerder van de waterloop om water te nemen of eventueel te bouwen in de zogenaamde onbebouwbare zoneIngenomen zone van vier meter breed vanaf de oeverinsteken. Deze machtiging moet trouwens bij de bouwvergunningsaanvraag worden gevoegd wanneer een dergelijke vergunning vereist is.

Vaak zien we dat groenafval, d.w.z. composteerbaar of biologisch afbreekbaar plantaardig afval zoals grasmaaisel, takken, versnipperd materiaal, dode bladeren, voedselresten enz., zich ophoopt op de oevers van de waterlopen die aan tuinen grenzen.

Dit is om verschillende redenen een probleem.

• organisch afval ontbindt en draagt bij tot de eutrofiëringOvermatige toevoer van voedingsstoffen in het water, met als gevolg een woekering van de vegetatie, zuurstofvermindering en onevenwicht van het ecosysteem. van het aquatische milieu;
• de overmatige toevoer van voedingsstoffen verzwakt het evenwicht van het ecosysteemGeheel van de planten- en dierengemeenschappen in een territorium, beschouwd in hun wisselwerking met de milieufactoren. (aanwezigheid van brandnetels, winde), waardoor invasieve planten (Japanse duizendknoop, reuzenbalsemien enz.) van dit onevenwicht kunnen profiteren en het risico van erosie van de oevers ontstaat, wanneer de wortels van de struikachtige planten 'verstikt' raken;
• dit houtachtige groenafval kan de goede stroming van het water verhinderen;
• de aanwezigheid van keukenafval kan leiden tot meer ongedierte zoals ratten.

De rijke biodiversiteit van het aquatische milieu

Waterlopen en vijvers zorgen voor buitengewone habitats in ons verstedelijkt landschap. Zo bevorderen ze een rijke biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora).. In en rond het water kunnen immers veel plant- en diersoorten leven.

Deze biodiversiteit is belangrijk voor de mens. Ze biedt veel diensten aan onze planeet en voorziet in enkele van onze levensnoodzakelijke behoeften. De vochtige zones verminderen de impact van overstromingen door grote hoeveelheden water vast te houden en zuiveren het water door het te filteren.

Water en de bijzondere landschappen errond bieden een leefomgeving die de Brusselaars op prijs stellen en die ons welzijn bevordert. Het hydrografische netwerk helpt ook de gevolgen van stedelijke warmte-eilanden verminderen.

In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kunnen we, afhankelijk van waar we ons bevinden, min of meer regelmatig opmerkelijke soorten waarnemen, zoals watersalamander, ijsvogel, roerdomp, blauwe reiger, groene kikker, verschillende soorten vleermuizen, libellen en vlinders (zie pagina Fauna van Leefmilieu Brussel). Bij de flora gaat het om waterlelies, algen, riet en gele lis (Iris pseudacorus), het embleem van Brussel (zie pagina Flora van Leefmilieu Brussel).

De laatste controles laten een positieve evolutie zien van de toestand van het aquatische milieu in Brussel: bepaalde vissen zijn teruggekeerd. In een stedelijke omgeving zijn er echter belemmeringen voor migratie, een laag zuurstofgehalte, weinig licht, … Die leefomstandigheden zijn niet echt bevorderlijk voor het behoud en de ontwikkeling van onze inheemse populaties.

Er zijn dus zeker nog gezamenlijke inspanningen nodig om een evenwicht te bereiken. Een aantal “goede praktijken” kunnen in elk geval al bijdragen tot een verbetering.

Welke wettelijke verplichtingen en verbodsbepalingen zijn van toepassing?

De aangelanden van een geklasseerde onbevaarbare waterloop en/of van een gewestelijke vijver zijn verplicht om (artikel 18):

1. op hun gronden of eigendom toegang te verlenen aan de werktuigen en agenten of hun onderaannemers belast met het beheer van de waterlopen, vijvers, alsook de kunstwerken die ermee verbonden zijn;
2. doorgang te verlenen aan de agenten die met het algemeen toezicht op de waterlopen en de vijvers in de zin van deze ordonnantie zijn belast;
3. op hun gronden of eigendommen op een 5-meterstrook vanaf de oeverinsteken de uit de bedding van de waterloop opgehaalde voorwerpen onder voorbehoud van artikel 19 en de voor de uitvoering van de werken in de zin van deze ordonnantie benodigde materialen, gereedschap en werktuigen te laten plaatsen;
4. een afstand van 1 meter, landinwaarts gemeten vanaf de oeverinsteken van de waterloop, te respecteren voor de installatie van een omheining. Op voorwaarde dat een machtiging door de beheerder wordt verleend, moet de omheining, die niet hoger mag zijn dan 1,50 meter, worden geplaatst zonder een hindernis te vormen voor de doorgang van het materiaal dat gebruikt wordt voor de uitvoering van de werken in de zin van deze ordonnantie en voor de fauna;
5. een begroeide bufferzone in te richten en te onderhouden van minstens 4 meter breed vanaf de oeverinsteek. De dichtheid moet vergelijkbaar zijn met die van een gevestigd grasland met een voldoende en homogene bedekking. De ruimten die reeds ondoorlaatbaar of bebouwd zijn, zijn niet in deze oppervlakte inbegrepen. Van deze verplichting mag alleen bij uitzondering worden afgeweken mits een afwijking die voorafgaandelijk door de waterloopbeheerder werd toegestaan.

De eigenaars van kunstwerken op de geklasseerde onbevaarbare waterlopen en vijvers zijn verplicht om erop toe te zien dat hun kunstwerken in goede staat worden onderhouden en functioneren in overeenstemming met de instructies die zij zouden kunnen ontvangen van Leefmilieu Brussel of van de betrokken gemeente in hun hoedanigheid van beheerder.

De aangelanden van een geklasseerde onbevaarbare waterloop hebben het recht water te nemen op voorwaarde dat ze de uitdrukkelijke toestemming hiervoor hebben gekregen van Leefmilieu Brussel, dat erop toeziet dat deze waterwinning geen schade berokkent aan de waterloop en dat de aangelanden stroomafwaarts ook van dit recht kunnen gebruikmaken.

Het is verboden om (artikel 20): 

1. grond van een geklasseerde onbevaarbare waterloop of een vijver in te palmen of schade toe te brengen aan zijn gewone en regelmatige stroom;
2. de oevers of de bedding van een onbevaarbare waterloop of een vijver te beschadigen, te verlagen of op welke manier ook aan te tasten;
3. de onbevaarbare waterlopen en de vijvers op eender welke manier te hinderen of er voorwerpen of materialen in te storten of neer te leggen, die de vrije loop van het water kunnen belemmeren;
4. inbreuk te maken op de ecologische en/of chemische kwaliteit van de onbevaarbare waterlopen en de vijvers, op de normale toestand van hun oevers of de kunstwerken die er zich op bevinden;
5. de positiebepalende systemen die door of op verzoek van de beheerder werden aangebracht, te verwijderen, onherkenbaar te maken of wat dan ook te wijzigen aan de schikking of plaatsing ervan;
6. in de onbebouwbare zoneIngenomen zone van vier meter breed vanaf de oeverinsteken van een geklasseerde onbevaarbare waterloop te bouwen, herop te bouwen of af te breken, te planten of voorwerpen of materialen, zelfs tijdelijk, neer te leggen zonder de schriftelijke machtiging van zijn beheerder;
7. water van een geklasseerde onbevaarbare waterloop af te nemen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van zijn beheerder;
8. naaldbomen te planten of te herplanten of hun zaailingen te laten groeien op minder dan 4 meter van de oeverinsteken;
9. vaste of vloeibare materialen neer te leggen op een plaats vanwaar deze door een natuurverschijnsel meegevoerd kunnen worden in de onbevaarbare waterlopen en gewestelijke vijvers;
10. zonder voorafgaande schriftelijke machtiging van de beheerder lozingspunten in de oevers van een geklasseerde onbevaarbare waterloop of van een gewestelijke vijver toe te voegen alsook de morfologie van deze oevers te wijzigen;
11. enige wijziging aan te brengen op een kunstwerk waarvan men geen eigenaar is.

Wie is de eigenaar van een rivierbedding?

De bedding van een geklasseerde onbevaarbare waterloop is van niemand en van iedereen tegelijk: ze maakt deel uit van het publieke domein tenzij ze anders wordt genoemd. De bedding van een niet-geclassificeerde onbevaarbare waterloop behoort toe aan de oevereigenaar(s) van het perceel dat door de waterloop wordt doorkruist, of aan de helft van de eigenaar wanneer de waterloop de eigendomsgrens vormt tussen twee eigendommen.

De buiten gebruik gestelde beddingde bedding van een waterloop waar het water volledig is verdwenen hetzij natuurlijk of als gevolg van wettige uitgevoerde werken en die zijn rol in het hydrografische netwerk van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest niet meer vervult; van een geklasseerde onbevaarbare waterloop of een deel ervan wordt verondersteld deel uit te maken van het regionale of gemeentelijke publieke domein. De oevereigenaars van de buiten gebruik gestelde bedding hebben het recht de toelating te bekomen om over de volle eigendom van de vrijgekomen grond te beschikken na de declassering overeenkomstig artikel 5, § 4 van deze ordonnantie, door aan het Gewest, naargelang het advies van deskundigen, ofwel de eigendom van de buiten gebruik gestelde bedding te betalen indien zij niet kunnen bewijzen dat zij er de eigenaar van zijn, ofwel de waardevermeerdering indien zij bewijzen dat zij er de eigenaar van waren.

Wie beheert en beschermt het Brusselse hydrografische netwerk?

Om de naleving te verzekeren van de regels die door deze wetgeving voor het hydrografische netwerk, beschikt Leefmilieu Brussel over specifiek aangestelde ambtenaren voor de monitoring van de waterlopen en vijvers. Ze worden ‘waterlopeninspecteurs’ genoemd.

Deze ambtenaren hebben een goede kennis van het hydrografische netwerk, aangezien ze het dagelijks doorkruisen om het onderhoud of meer grootschalige werken op te volgen. Als u verdachte handelingen opmerkt in de buurt van oppervlaktewaterEr wordt gewoonlijk een onderscheid gemaakt tussen zeewater en binnenwater, wat op zijn beurt in oppervlaktewater en grondwater wordt onderverdeeld. Het oppervlaktewater wijst op het water dat op de oppervlakte van de aarde afvloeit of stagneert en bevat het water van de meren, rivieren en waterpartijen (vijver, kunstmatige bekkens, poelen, ...)., aarzel dan niet om contact op te nemen met een van hen.

Naast deze waterlopeninspecteurs blijven de andere agenten die verantwoordelijk zijn voor het toezicht (boswachters, regionale en gemeentelijke inspecteurs) en de politie bevoegd om boetes uit te delen voor onwettig gedrag of onwettige handelingen.