Parken op maat van de gebruikers

Eén van de prioriteiten van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering is bij te dragen tot de heropleving van de kwetsbare en moeilijke wijken in de stad en de levenskwaliteit in deze buurten te verbeteren.

Tegen die achtergrond en in het kader van de opdrachten die het Instituut toebedeeld kreeg, opteerde Leefmilieu Brussel ervoor om in deze sterk verstedelijkte zones met een grote bevolkingsdichtheid nieuwe groene ruimten voor de buurt te creëren. Maar niet om het even hoe.

Opdat de plaatselijke bevolking zich goed zou voelen in deze parken, opdat ze zich er in zou terugvinden, opdat ze van deze ruimten het epicentrum van een heel sociaal leven zou maken, opdat ze zich deze parken zou toe-eigenen en er zorg voor zou dragen, dient ze betrokken te worden bij hun ontwerp, hun uitvoering en hun beheer. Dat is de kans die Leefmilieu Brussel haar biedt. De participatieve aanpak die het Instituut hanteert bij de inrichting van dit type van groene ruimteDe groene ruimtes omvatten particuliere tuinen en domeinen, openbare parken en bossen, groene zones langs spoor- en andere wegen, braakland, recreatiegebieden en begraafplaatsen. , is een uitstekende manier om de dialoog op gang te trekken, sociale contacten aan te knopen en een positieve toe-eigening van de ruimte aan te moedigen. Het vertrekpunt bij dit alles is dat de mens centraal staat.

Het Bonneviepark, het Dauwpark, het Ursulinenplein, het Gaucheretpark, de tuinen van het Tillensblok alsook het park van de Hallepoort illustreren verschillende facetten van deze participatieve aanpak en de sociale dynamiek waarvoor Leefmilieu Brussel zodoende hielp zorgen.

Een participatieve aanpak

Om in de wijken met een grote bevolkingsdichtheid in het centrum van Brussel parken op mensenmaat aan te leggen en te beheren, die aan de behoeften van de inwoners tegemoetkomen, kan Leefmilieu Brussel, binnen zijn departement "Groene ruimten" rekenen op twee diensten met een sociale roeping:

De dienst Ontwikkeling & Participatie

Het is deze dienst die, in samenwerking met de buurtbewoners, de lokale actoren, de architecten, … een buurtparkproject in het kader van een participatieve aanpak van a tot z in goede banen leidt en daarna op zoek gaat naar de juiste formule voor het dagelijkse beheer ervan. De daarbij gehanteerde methodologie maakt gebruik van:

• Diagnose: Eerst wordt er een stand van zaken opgemaakt. Wat is de geschiedenis van de in te richten ruimte? Welke zijn haar architecturale, stedenbouwkundige, culturele, functionele, sociale, enz. karakteristieken? Door enquêtes te organiseren en sociaalstedenbouwkundige studies te verrichten, probeert de dienst Ontwikkeling & Participatie zich een duidelijk beeld te vormen van de banden die er bestaan tussen de verschillende actoren van een bepaalde wijk, de verwachtingen die ze koesteren en de beste manier om hen bij de uitwerking van het project te betrekken.
• Participatie, d.w.z. luisteren, voorstellen en betrekken; een lange en delicate oefening gedurende de hele duur van het project en zelfs daarna. Daarbij worden verschillende hulpmiddelen gebruikt: kringgesprekken, bezoeken aan andere locaties, doelgerichte ontmoetingen met specifieke groepen, creatieve workshops, internetblog, wijkkrant, lokale radio, … Via al deze animaties leveren de buurtbewoners en toekomstige gebruikers een eigen bijdrage aan de realisatie van verschillende voorontwerpen van het project. Voorontwerpen die daarna dan aangepast dienen te worden in functie van technische, financiële, juridische of andere criteria. Vervolgens, eenmaal het project aanvaard is, wordt alles in het werk gesteld op uitvoeringsvlak om ervoor te zorgen dat de te verrichten werken voor nieuwe banen en opleidingen voor mensen uit de wijk zorgen.
• Gezamenlijk beheer, d.w.z. het betrekken van de omwonenden bij het onderhoud, de instandhouding, het toezicht en de animatie van het nieuwe park. Het responsabiliseren van de gebruikers op lange termijn, opdat ze zich het park op een positieve manier zouden blijven toe-eigenen en er zorg voor zouden blijven dragen. Microprojecten, zoals creatieve workshops, opruimacties en initiaties tot diverse activiteiten, dragen in deze fase bij tot het in stand houden van de dynamiek en het vrijwaren van de gezelligheid in deze parken.

De afdeling Preventieve animatie

Ze zijn met een twintigtal, de wachters-animatoren van het Bonneviepark, het Gaucheretpark, het Dauwpark, het park van de Hallepoort en het Ursulinenplein. Net zoals elders in de Brusselse parken vervullen zij ook hier hun rol van parkwachter (opening en sluiting van het park, toepassing en naleving van het reglement, controle van de veiligheid en netheid ter plaatse, …). Maar dat is niet hun enige functie. Zij zijn namelijk ook belast met de delicate opdracht om deze parken in “levende parken” te veranderen. Zelf zijn ze afkomstig uit de buurt en werden ze aangeworven omwille van hun kennis van het terrein en het lokale sociale weefsel. Aangezien het voor de buurtbewoners bekenden zijn, worden ze door hen beschouwd als gesprekspartners tot wie ze zich kunnen wenden, die kunnen helpen, die advies kunnen geven en die hen de juiste weg kunnen tonen. Ze komen niet alleen tussen om conflicten op te lossen en de aandacht op de elementaire regels van burgerzin te vestigen, maar ook en vooral om het park te animeren. In samenwerking met de lokale verenigingen organiseren ze zo onder meer sporttoernooien, spelactiviteiten, artistieke evenementen, …
De banden die ze smeden met de regelmatige bezoekers van het park en de samenlevingsregels die ze doen respecteren, maken bovendien dat zij een eerstelijns sociale functie vervullen, die ook op preventief vlak uitermate doeltreffend blijkt.

Het Bonneviepark

Het Bonneviepark werd officieel geopend in 1996 en is het eerste voorbeeld van een park met een sociale bestemming dat Leefmilieu Brussel uitwerkte. Het park is gelegen in hartje Sint-Jans-Molenbeek, in een dichtbevolkte buurt die arm is aan groene ruimten, en biedt de bevolking de speel- en ontspanningsruimte die ze nodig had.

Het vertrekpunt

De aanleg van de metro leidde tot tal van onteigeningen en sloopwerken die het historische centrum van Molenbeek erg toetakelden. Op de plaats waar er zich een stadskanker bevond, werd in 1981 met de hulp van de Koning Boudewijnstichting en het Buurthuis Bonnevie een eerste speelplein aangelegd. Een tiental jaar later organiseerde het Buurthuis een rondvraag bij de buurtbewoners: hoe zou volgens hen de in te richten ruimte eruit moeten zien, waar kinderen, jongeren, gezinnen en ouderen elkaar zouden kunnen ontmoeten en die aan hun ontspanningsbehoeften tegemoet zou komen? Op basis van de hieruit voortvloeiende aanbevelingen zou Leefmilieu Brussel vervolgens een project van aanleg voorstellen.

De participatieve aanpak

• Enquêtes, animaties, infosessies met en voor de bewoners van de wijk met het oog op de concrete uitwerking van de inrichting van het park.
• Speeltuigen in polyester, bedacht door kinderen en uitgevoerd, onder leiding van de beeldhouwer Roberto Ollivero, door de jongeren van de coöperatieve onderneming met sociale opdracht “Poly Bonnevie”.
• Project “Netheid en Samenleven”: een jongere uit de wijk werd aangeworven om voor de dagelijkse netheid van de locatie te zorgen. Mogelijkheid voor andere jongeren om mee te werken aan de netheid en het onderhoud van het park om alzo een activiteit, een schoolreis, enz. te financieren.
• De speeltuigen zijn intensief gebruikt en zijn aan vervanging toe. Dankzij een op de buurtbewoners, lokale verenigingen en gebruikers van het park gerichte dynamiek van rondvragen, animaties en infosessies kon het speelplein herdacht worden rond een zandbank en een doolhofstructuur, inclusief ludiek parcours.

Het dagelijkse reilen en zeilen

Het Bonneviepark is voornamelijk een recreatiepark (sportterrein, petanquebanen, speelplein, schommels, banken, grasvelden) en wordt beheerd door een begeleidingscomité waarin de verenigingen uit de buurt, de gemeentediensten en de dienst Sociale begeleiding vertegenwoordigd zijn. Ter plaatse luistert een team van wachters-animatoren naar de verschillende doelgroepen, stelt sport- of spelmateriaal ter beschikking, organiseert animaties, …

Het Dauwpark

Het Dauwpark werd officieel geopend in 2000 en is opgebouwd rond een sportterrein, een speeltuin, een kiosk, een petanquepiste, tuinen en banken. Het is een wijkpark in een kansarme buurt van Anderlecht en is sinds zijn realisatie een echte vector van sociale integratie.

Het vertrekpunt

Afbladderende muren rond een sportterrein in gravel, zo lag de verwaarloosde site erbij in een woonwijk die aan renovatie toe was. Het beoogde doel was tweeledig: een groene zone creëren in een wijk met een gebrek aan openbare ruimte en de buurtbewoners een plek voor ontspanning en recreatie bieden. Het parkproject met sociale bestemming startte in 1997 in Kuregem op een oppervlakte van 63 are.

De participatieve aanpak

• In 1997 gaf Leefmilieu Brussel de vzw “De Stadswinkel” de opdracht om de omwonenden, de lokale verenigingen, de handelaars, het plaatselijke rusthuis en de aanpalende scholen naar hun mening over de inrichting van het park te vragen.
• Rechtstreekse betrokkenheid bij de inrichting: onder de artistieke leiding van Manuel Escobar L realiseerden 12 kunstenaars en kinderen uit de buurt een enorme muurschildering op de muren van het park die de naam “de slang van de Zenne” krijgt.
• Bepaalde aspecten van de inrichtingswerken werden uitgevoerd door coöperatieve ondernemingen met een sociale doelstelling die werklozen uit de buurt aan het werk zetten.
• Om de blijvende toe-eigening van de locatie te verzekeren, wordt elk jaar een segment van de muurschildering gerestaureerd of overgedaan door een kunstenaar of door kinderen die er het nieuwe decor van bedenken.
• Wekelijkse door een kunstenaar geanimeerde en in het park georganiseerde artistieke workshops maken de kinderen warm voor de groene dynamiek (de planten, het milieu, …).
• Ook het jaarlijkse buurtfeest vindt telkens plaats in het park.

Het dagelijkse reilen en zeilen

Het is in het Dauwpark dat het eerste team van wachters-animatoren van Leefmilieu Brussel aan de slag ging. Zij zijn zelf afkomstig uit de buurt en organiseren recreatie- of sportactiviteiten voor de plaatselijke jeugd. Verder zien ze ook toe op de veiligheid en netheid van de locatie.
Doordat het zo goed al zijn functies vervult, het goed onderhouden is en door iedereen wordt gerespecteerd, is het Dauwpark vandaag uitgegroeid tot een voorbeeld voor zijn soort.

Het Hallepoortpark

Het Hallepoortpark ligt op een hoek van de Vijfhoek, op de grens tussen Brussel en Sint-Gillis. Het werd volledig hertekend en heringericht door Leefmilieu Brussel, dat het beheer ervan verwierf in 2003.

Het vertrekpunt

Een uitgestrekte ruimte die zonder globaal plan, beetje bij beetje was ontstaan naarmate er bepaalde grote infrastructuurwerken werden uitgevoerd (tunnel voor het wegverkeer, metro, ondergrondse parking…), werd door Leefmilieu Brussel volledig hertekend en omgevormd tot een groot open wijkpark dat almaar meer bezoekers lokt. Grasperken, lanen met zitbanken en struiken, lange hagen, opgebonden bomen, sportterreinen, een zandbak, waterbekkens…  structureren de ruimte en komen tegemoet aan de behoeften van de verschillende doelgroepen die naar het park afzakken. Verder werd hier in 2008 ook het eerste themaspeelplein van Brussel feestelijk geopend. Geïnspireerd op de twee middeleeuwse omwallingen van de stad, doet het aan de ene kant de oude stadsmuren, en aan de andere kant de straat van een middeleeuws dorp heropleven.

Het dagelijkse reilen en zeilen

7 dagen op 7 lost een team van 7 wachters-animatoren elkaar ter plaatse af. Zij zien toe op het harmonieus samenleven van de verschillende doelgroepen, stellen animaties voor aan de kinderen die tijdens de weekends en vakanties erg talrijk naar het park komen of organiseren feestelijke evenementen. Verder staan zij ook in voor de netheid en gezelligheid van het park. Hun aanwezigheid en hun tussenkomsten verlenen niet alleen een dynamiek aan de site maar hebben ook een onmiskenbare preventieve impact.

Het Ursulinenplein

In de Marollen is het Ursulinenplein uitgegroeid tot een "hotspot" van de Brusselse stadscultuur. Het plein illustreert bovendien wonderwel de participatieve aanpak die door Leefmilieu Brussel gehanteerd wordt bij de renovatie van verwaarloosde ruimten die de bevolking zich dan vervolgens opnieuw kan toe-eigenen.

Het vertrekpunt

De aanleg van de Noord-Zuid-treinverbinding heeft duidelijk sporen nagelaten in het Brusselse stedelijke landschap en de degradatie veoorzaakt van verschillende ruimten. Dat was onder meer het geval voor het Ursulinenplein, gelegen boven de tunnel van de NMBS, tussen de Ursulinen- en de Kapellestraat. Wat dolomiet, enkele bomen, een beetje beplanting, kortom een plaats zonder enige werkelijke stedelijke of landschappelijke waarde. Op dat ogenblik krijgt Leefmilieu Brussel een vraag vanuit de hoek van de skateboarders om een ruimte in te richten, waar ze naar hartenlust zouden kunnen skaten...

De participatieve aanpak

• Leefmilieu Brussel stelde de vzw “Recyclart”, die de twee aangrenzende lokalen van het voormalige station gebruikt, tot projectmanager aan. Zij kreeg de opdracht om van het Ursulinenplein een openbare ruimte te maken, die volledig in het teken staat van het skateboarden, het rollerskaten en het BMX’en; een project dat zich perfect dient in te passen in de stad en de wijk, en op de goedkeuring van de buurtbewoners moet kunnen rekenen.
• Er werd een ideeënwedstrijd georganiseerd voor jongeren onder de 25 en voor studenten van de richtingen kunst, architectuur en stedenbouw.
• Naarmate de participatieve aanpak vorderde, evolueerde ook het weerhouden project, in functie van de opmerkingen van de kinderen (workshops met de nabijgelegen scholen), de omwonenden, de bewoners en verantwoordelijken van het rustoord Ter Ursulinen, de vertegenwoordigers van de NMBS, de gemeentelijke overheden en, natuurlijk, de skateboarders, BMX’ers en rollerskaters zelf die de plaats uiteindelijk zullen gebruiken.
• Recyclart organiseerde verschillende brainstormsessies.
• De ouderen van het rustoord Ter Ursulinen werden betrokken bij de aanleg van de site: infosessie, skateboarddemonstratie, …
• Het plein is weliswaar op de eerste plaats, maar zeker niet alleen, bestemd voor skateboarders: banken en rustplaatsen verwelkomen ook andere bezoekers. Bovendien werd elk inrichtingsdetail speciaal bestudeerd om tegemoet te komen aan de behoeften van de verschillende doelgroepen.

Het dagelijkse reilen en zeilen

Op het Ursulinenplein geven jonge skaters hun kennis en kunde door aan nog jongere kinderen via skateboardinitiaties. Verder worden er hier ook verschillende culturele evenementen georganiseerd en vinden groot en klein elkaar hier één keer per jaar muzikaal tijdens het jaarlijkse feest dat voortaan in het park doorgaat. Een bijzondere aandacht gaat bij dit alles tevens uit naar de samenwerking met het vlakbij gelegen rustoord.
Ten slotte wordt elk jaar ook de muurschildering vernieuwd die de inrichtingen versiert. Dit gebeurt via een projectoproep die door Brusk wordt georganiseerd en zich richt tot graffitikunstenaars, straatartiesten en schilders. Het resultaat hiervan wordt telkens officieel voorgesteld tijdens het feest van de Ursulinen.

De tuinen van het Tillensblok

In het kader van zijn saneringHet behandelen van de verontreiniging die een gebied aantast (bodem, water) om dat gebied in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of ten minste wettelijk bepaalde waarden te bereiken. , wordt het Tillensblok ingericht als een groene wijkruimte met moestuinen, een zone van kleine fruittuinen, een composteersite, maaiweides, bijenkorven, een drinkfontein, rustplaatsen en paden, … Doel is om vervolgens, door het onderhoud van de site en het werk in de moestuinen, te zorgen voor een sociale dynamiek en een sfeer van gezelligheid.

Het vertrekpunt

Het Tillensblok in Ukkel is eigendom van het OCMW van Vorst. Het bestaat uit een zone van iets minder dan een hectare groot met binnentuinen en wordt afgebakend door de Joseph Bensstraat en de Roosendaelstraat, de Alsembergsesteenweg en het rusthuis le Val des Roses. De omwonenden zijn er in de loop van de jaren ’80 spontaan begonnen met de aanleg van moestuinen. In het verleden ondernamen verschillende projectontwikkelaars reeds een poging om zich het terrein toe te eigenen maar er werd een buurtcomité opgericht om dat te verhinderen. In 1999 werd de site uiteindelijk opgenomen als groengebied in het Gewestelijk Bestemmingsplan (GBP). Daarop vertrouwde het OCMW van Vorst het beheer ervan toe aan Leefmilieu Brussel dat, in samenwerking met het buurtcomité, zorgt voor de heraanleg ervan.

De participatieve aanpak

• Via een overeenkomst vertrouwde Leefmilieu Brussel het beheer en de animatie van de 22 moestuinen, de zone van de kleine fruittuinen en de composteersite toe aan het Comité van de Tuinen van het Tillensblok.
• Elkaar helpen, samenwerken, dingen met elkaar delen en uitwisselen, dat is in een notendop de filosofie die er in de moestuinen heerst. De krijtlijnen van deze gemeenschapsgeest werden uitgeschreven in een handvest dat ondertekend wordt door alle tuiniers die tijdelijk houder worden van een te verbouwen perceel.
• De activiteiten van het Comité (collectieve onderhoudsacties, gezamenlijke composteringBiologisch proces van verandering en nuttige aanwending van organische substraten (organisch afval ... ) in een gestabiliseerd product, gelijk aan tuinaarde en rijk aan humusachtige bestanddelen. , vergaderingen, uitwisselen van ervaring en kennis, verwelkoming van eventuele bezoekers aan de site, opendeurdagen, thematische animaties, …) dragen ertoe bij de sociale band op wijkniveau te versterken.
• De tuiniers (die automatisch lid zijn van het Comité) verbinden er zich toe om de landschappelijke kwaliteit van de site te vrijwaren, milieuvriendelijke teelttechnieken te gebruiken, hun afval te composteren en toe te zien op de netheid van de site.
• Op een perceel van 200 m² werd ook een intergenerationeel project gelanceerd waaraan de leerlingen en leerkrachten van de 3de en 4de leerjaren van de nabijgelegen school les 7 Bonniers en de bewoners van het rusthuis le Val des Roseswerden deelnemen. De vzw “Le début des haricots” begeleid hen bij hun gezamenlijk onderhoud van een eigen moestuin, tot ze de begeleiding in kwestie niet langer nodig hebben. Het doel van dit project is niet alleen de ontwikkeling van een sociale band en de uitwisseling over de generatiegrenzen heen te stimuleren, maar ook bij de deelnemers interesse te wekken voor de natuur en hen dingen bij te brengen over het milieu en een evenwichtige voeding.

Het Gaucheretpark

In Schaarbeek werd de Gaucheretbuurt vanuit een stedenbouwkundige optiek aangeduid als een gemengde wijk die rond een park heropleeft. Ze kreeg ook een sociale rol te vervullen : uitgroeien tot een plaats waar de oudere buurtbewoners en de nieuwkomers (van verschillende nationaliteiten en met een verschillende sociale achtergrond) elkaar kunnen ontmoeten, een gezellige ruimte waar opnieuw sociale contacten worden gelegd.

Het vertrekpunt

Het Gaucheretpark werd beetje bij beetje aangelegd op een terrein dat al meer dan 30 jaar braak lag. Tijdens de voorbij decennia is er er namelijk heel wat veranderd in de Noordwijk van Brussel. Van een volksbuurt evolueerde deze buurt tot een administratieve wijk volgebouwd met glazen torengebouwen.

Het Gaucheretpark lijkt in niets op een traditioneel park. Doordat het doelbewust met veel beton en stenen werd aangelegd, past het goed in het sterk verstedelijkte landschap dat het park omringt en maakt het deel uit van een netwerk van recreatieve ruimten die nodig zijn voor het welzijn van de Brusselse bevolking.
Zo creëert een grote multifunctionele ruimte met een stenen ondergrond voor de omwonenden een plaats voor sport en spel. Verder vinden we in het park twee speelpleinen, een grote ludieke fontein, golvende grasvelden en tal van banken langs de verschillende paden. Het park is weliswaar niet erg groot, maar biedt toch tal van recreatiemogelijkheden.

Het dagelijkse reilen en zeilen

7 dagen op 7 organiseert een team van wachters-animatoren hier allerhande sport- en spelactiviteiten voor de kinderen uit de buurt en zorgt het ervoor dat alles in goede banen wordt geleid. Het animatielokaal biedt hen de mogelijkheid om daarbij voor de nodige afwisseling te zorgen en zich in goede omstandigheden van hun taken te kwijten.
In juli en augustus vangt “De zomer in Gaucheret” hier de kinderen op die niet op vakantie gaan, en organiseert voor hen tal van activiteiten. Dit gezamenlijke initiatief van Leefmilieu Brussel (de wachters-animatoren en de dienst Ontwikkeling en Participatie) en de gemeente Schaarbeek (Noorderzon) zorgt gedurende meerdere weken voor een gratis aanbod van diverse sportieve en creatieve animaties.

Daarnaast zijn er ook nog heel wat meer eenmalige initiatieven van de dienst Ontwikkeling en Participatie om de sociale dynamiek in het park te ondersteunen: een knikkertoernooi, een fototentoonstelling, een wedstrijd voor krijttekeningen op de stenen ondergrond, het aanleren van verschillende manieren van hinkelen, … Ook de lagere school van de buurt wordt vaak bij deze evenementen betrokken.
Tot slot willen we hier nog meegeven dat het jaarlijkse buurtfeest voortaan eveneens in het park doorgaat.

De organisatie van dergelijke animaties zijn van cruciaal belang voor het herstel van de sociale cohesie in een wijk die haar structuur verloren had. Ze vergemakkelijken de contacten tussen de oude en nieuwe buurtbewoners, zorgen voor een gezellige sfeer en dragen bij tot het ontstaan van een waar samenhorigheidsgevoel.