Bodem: stand van zaken

De bodem vervult tal van essentiële functies maar kent ook bedreigingen. Het bodembeheer in Brussel heeft zich de voorbije jaren voornamelijk op het chemische aspect (verontreiniging met chemische polluenten) gericht maar zal nu ook het fysische en biologische aspect van de bodem in rekening nemen.

De bodems en het grondwater van het Gewest zijn in de loop der eeuwen sterk verontreinigd. Dit heeft te maken met het industriële verleden van de stad maar ook met het storten van afval, lekkende rioleringen, activiteiten van kmo's (garages, tankstations, drukkerijen, droogkuis,...) en de huisvesting (gebruik van pesticiden, lekkende tanks,...) en andere activiteiten risicovol voor de vervuiling van de bodem. Deze vervuiling vormt een risico voor de menselijke gezondheid en voor de ecosystemen. De rehabilitatie en het hergebruikHergebruik is het behouden van een object om het te hergebruiken zoals het is, eventueel na een voorbereidingsfase voor hergebruik. Voorbeeld: bakstenen worden ontmanteld en hergebruikt voor een nieuwe muur, na te zijn schoongemaakt en gecontroleerd. van verontreinigde terreinen worden evenwel dikwijls afgeremd of belemmerd door de hoge sanerings- of risicobeheerkosten.

Het beheer van deze problematiek werd geleidelijk ingevoerd op gewestelijk niveau. Dit heeft tot nog toe een concrete vorm aangenomen in onder andere de verwezenlijking van een inventaris van de bodemtoestand, de saneringHet behandelen van de verontreiniging die een gebied aantast (bodem, water) om dat gebied in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of ten minste wettelijk bepaalde waarden te bereiken. of het beheer van verontreinigde terreinen en de invoering van verschillende economische hulpmiddelen ter ondersteuning van de identificatie en behandeling van verontreinigde bodems. De huidige activiteiten worden strikt gereguleerd.

Identificatie en behandeling van verontreinigde bodems en financiële steunmaatregelen

Indicator - Actualisering: augustus 2023

Sinds 2005 werd 1011 hectare vervuilde Brusselse grond opnieuw beschikbaar gesteld voor een herbestemming (huisvesting, economische activiteiten…) na behandeling door saneringHet behandelen van de verontreiniging die een gebied aantast (bodem, water) om dat gebied in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of ten minste wettelijk bepaalde waarden te bereiken. of risicobeheer. De gerealiseerde werken hadden daarbij betrekking op de behandeling van 17,5 miljoen m³ verontreinigde grond en 7 miljoen m³ verontreinigd water, goed voor een totale kostprijs van 494 miljoen euro. Als financiële steun werden tussen 2007 en 2022 4.912 bodempremies toegekend door Leefmilieu Brussel, samen goed voor zo’n 15 miljoen euro.

De bodemordonnantie als wettelijk kader voor de identificatie en behandeling van verontreinigde bodems

De huidige bodemordonnantie van 23 juni 2017, omkadert en bepaalt de verplichtingen inzake de behandeling en het beheer van (potentieel) verontreinigde terreinen. Volgens de gegevens van de inventaris van de bodemtoestand heeft deze verplichting betrekking op meer dan 11.000 kadastrale percelen (zie Inventaris van de bodemtoestand).

De bodemordonnantie heeft een procedure ingevoerd, die uit verschillende technische fasen bestaat, die door een erkende bodemverontreinigingsdeskundige worden uitgevoerd. De procedure laat toe om te achterhalen of een bodem of het grondwater verontreinigd is, om de omvang en het type van verontreiniging te bepalen en om, in voorkomend geval, de verontreiniging te saneren of de risico's voor de volksgezondheid en het milieu te bepalen en deze, indien nodig, te beheren. Op de site van Leefmilieu Brussel kan je meer gedetaillerde info vinden over deze procedures en bodemstudies of over behandeling van vervuilde bodems (verplichtingen en saneringstechnieken).

Verschillende feiten kunnen aanleiding geven tot onderzoeksverplichtingen met betrekking tot de verontreiniging van bodems, zoals :

• de verkoop van terreinen of gebouwen opgenomen in de inventaris van de bodemtoestand (zie fiche inventaris van de bodemtoestand),
• de aanvang, de overdracht of de stopzetting van bepaalde ‘risicoactiviteiten’ (zie inventaris van de bodemtoestand),
• de uitvoering van werken op in de inventaris opgenomen terreinen of de vestiging van activiteiten die een uitgraving vereisen, die een latere behandeling of controle van de eventuele bodemverontreiniging belemmeren of die de blootstelling van personen of het milieu aan de eventuele door een bodemverontreiniging veroorzaakte risico's verhogen (via het beheer van de milieuvergunningen opgelegde "bodemverplichtingen"),
• de toevallige ontdekking van een bodemverontreiniging tijdens uitgravingen,
• een ongeval dat de bodem heeft verontreinigd.

Evolutie van bodemonderzoeken en bodembehandelingswerken

De volgende grafiek toont de evolutie van het aantal bodemonderzoeken en behandelingswerken die in het Brussels Gewest werden verricht in het kader van de toepassing van de ordonnanties betreffende "verontreinigde bodems" sinds 2005. In die periode werden 8.170 verkennende bodemonderzoeken  (VBO) uitgevoerd om een eventuele verontreiniging van de bodem of het grondwater aan het licht te brengen. Daarvan werden er 551 VBO’s uitgevoerd met minieme behandeling sinds de invoer van de procedure in 2017. Tussen 2005 en eind 2021 werden minder dan half zoveel (3.258) gedetailleerde bodemonderzoeken uitgevoerd dan VBO’s, om de omvang en het type van de verontreiniging te bepalen. In totaal werden er 1.041 sanerings- of risicobeheersvoorstellen en 353 behandelingen van beperkte duur (BBD) opgesteld. We zien, sinds de invoer van de procedure voor BBD in 2017 voor een versnelde en meer gerichte behandeling van een bodemverontreiniging, een afname van de jaarlijkse hoeveelheid sanerings- en risicobeheersvoorstellen. Sinds 2005 werden 959 eindbeoordelingen conform verklaard, goed voor een totale behandelde oppervlakte van 1.011 ha (zie hieronder).

Het overgrote deel van de verontreinigingen die werden vastgesteld sinds 2017, waren weesverontreinigingen. Dat zijn verontreinigingen waarvoor er geen verantwoordelijke kan worden geïdentificeerd (zie definitie hieronder).

Evolutie van het aantal bodemstudies, voorstellen voor bodembehandeling en eindbeoordelingen (2005-2022)

Bron: Leefmilieu Brussel, onderafdeling Bodems, 2023

Polluenten

De meest frequente polluenten van de bodem (in termen van aantal percelen) zijn zware metalenVerzamelnaam voor een groep metalen met een relatief grote dichtheid, zoals lood, kwik, zink en cadmium. Deze metalen komen van nature in het milieu voor en zijn in veel gevallen zelfs nodig voor bepaalde natuurlijke processen. In hogere concentraties zijn ze echter meestal giftig. De voornaamste bronnen van zware metalen zijn de non-ferro-industrie, de verbranding van fossiele brandstoffen en van afval en het verkeer., polycyclische aromatische koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen. (PAK’s) en minerale oliën. Voor het grondwater zijn dit minerale oliën, gechloreerde koolwaterstoffen en zware metalen.

Behandeling van verontreinigde bodems

Tussen 2005 en 2022 werden 1.651 percelen in het Brussels Gewest herbestemd na behandeling door saneringHet behandelen van de verontreiniging die een gebied aantast (bodem, water) om dat gebied in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of ten minste wettelijk bepaalde waarden te bereiken. of risicobeheer, wat correspondeert met 1.011 ha. Op die manier werden de gronden opnieuw beschikbaar gemaakt voor de ontwikkeling van economische, residentiële en recreatieve activiteiten. Alle werken samen waren goed voor een totale kostprijs van ongeveer 493,6 miljoen euro, dat komt overeen met zo’n 49 euro per m².

Evolutie van de totale oppervlakte van de behandelde kadastrale percelen en van de totale kostprijs (2005-2022)

Bron: Leefmilieu Brussel, onderafdeling Bodems, 2023

Een bodem- of grondwaterverontreiniging kan op veel verschillende manieren worden behandeld. In functie van de grootte en het type van de verontreiniging en van het geaffecteerde terrein wordt de juiste  methode gekozen. Uit de 23 technieken die in het Brussels Gewest worden gebruikt, zijn de meeste toegepaste technieken uitgraven van verontreinigde grond, het oppompen en behandelen van het grondwater of een combinatie van beide technieken. Deze behandelingen werden tussen 2005 en 2022 gebruikt op 72% van de behandelde percelen (of 1359 percelen). Vervolgens zijn de meest courante technieken de gestimuleerde bioremediatie (gebruikt op 88 percelen) en natuurlijke afbraak (85 percelen).

Financiële steunmaatregelen 

Voor de uitvoering van bodemonderzoeken of bodembehandelingswerken kan in bepaalde gevallen beroep worden gedaan op Leefmilieu Brussel of andere instellingen voor financiële, technische en/of administratieve steun. 

• De bodempremie

Leefmilieu Brussel kent, onder bepaalde voorwaarden, premies toe aan de personen die verplicht zijn of waren bodemonderzoeken of –behandelingswerken uit te voeren. Premies worden enkel toegekend bij weesverontreinigingen of wanneer er geen verontreiniging werd vastgesteld. De premies worden voor een groot deel gefinancieerd door de geïnde retributies op de bodemattesten (zie indicator ‘Inventaris van de bodemtoestand’).

Sinds 2007 werden door het Brussels Gewest 4.912  premies voor een totaal bedrag van zo’n 15 miljoen euro toegekend als financiële ondersteuning voor de uitvoering van studies (verkennend bodemonderzoek, gedetailleerd onderzoek, risico-onderzoek, risicobeheersvoorstel, saneringsvoorstel en eindevaluatie) en werken voor de behandeling van weesverontreiniging van bodems. Zoals wordt geïllustreerd door onderstaande grafiek, schommelt het aantaal uitgegeven premies per jaar rond de 400. De laatste jaren worden er jaarlijks minder premies toegekend, maar stijgt het totale budget wel. Dit kan verklaard worden door een afname in het aantal uitgevoerde bodemstudies, en een aanzienlijk toegenomen premiebedrag voor het uitvoeren van bodemstudies en voornamelijk, bodemwerkzaamheden.  

Cumulatief totaalbedrag van premies toegekend voor bodemstudies en bodembehandelingswerken en aantal premies (2007-2022)

Bron : Leefmilieu Brussel, onderafdeling Bodems, 2023

• BOFAS, het Bodemsaneringsfonds voor tankstations

In 2004 werd het BOFAS-fonds opgericht voor de bodemsanering van publieke tankstations in België. Bij historische bodemverontreiniging, veroorzaakt door tankstations, kon tot eind 2019 een aanvraag voor operationele en/of financiële tussenkomst bij de saneringHet behandelen van de verontreiniging die een gebied aantast (bodem, water) om dat gebied in zijn oorspronkelijke staat te herstellen of ten minste wettelijk bepaalde waarden te bereiken. worden ingediend. In totaal werden 229 geldige interventieverzoeken ontvangen voor sites in het Brussels Gewest. 

• PROMAZ

Promaz is een Belgisch bodemsaneringsfonds voor verontreinigingen die zijn ontstaan door lekkende mazouttanks en/of -leidingen die gebruikt worden of werden voor de verwarming van gebouwen. Het fonds biedt begeleiding en fiannciële steun bij de sanering van dergelijke bodemverontreiniging. 

• De publieke behandeling

Wanneer bepaalde verontreinigingssituaties te ingewikkeld raken kan dit leiden tot blokkering van het behandelingsproces en de ontwikkeling van een terrein hinderen, zoals bij verontreinigingen die zich over meerdere percelen hebben verspreid (buurtvervuiling) en bij grote industriële braakliggende terreinen. Het mechanisme van de publieke behandeling werd gecreëerd om dergelijke situaties op te lossen en zodoende de sites zo snel mogelijk te kunnen herstellen en herbestemmen. Voor de geselecteerde dossiers neemt het Gewest dan de plaats in van de houders van de verplichting voor de uitvoering van bodemonderzoeken en -behandelingswerkzaamheden van weesverontreinigingen. Deze kunnen dan genieten van de nodige financiële, technische en administratieve ondersteuning van Leefmilieu Brussel, in samenwerking met CityDev.brussels.

Sinds de start van het project in 2017 werden 66 terreinen onderzocht (zo’n 149 ha) waarvoor een bedrag van 332.472 euro werd besteed. Er werden nog geen verontreinigde percelen behandeld met de steun van de publieke behandeling. 

• De opdrachtencentrale OPEN Brussels

OPEN Brussels is een visie die werd opgericht door Brusselse en Vlaamse partners om de open ruimte in het Brusselse en de Vlaamse rand te behouden, te versterken en uit te breiden. De opdrachtencentrale staat Brusselse entiteiten en gemeenten bij om deze openruimte-visie te vertalen in concrete projecten. Ze wordt sinds mei 2022 beheerd door Leefmilieu Brussel. Via een raamovereenkomst wijst de opdrachtencentrale opdrachten rechtstreeks door aan een opdrachthouder die inhoudelijke en technische ondersteuning van de projecten biedt. De opdrachtgever financiert zelf de projecten.

Sinds 2017 werd 4.149.646 euro besteed aan projecten die werden uitgevoerd door 41 overheidsorganisaties.

Inventaris van de bodemtoestand

Indicator - Actualisering: Augustus 2023

De inventaris van de bodemtoestand is een essentieel instrument voor het bodembeheer in het Brussels Gewest. Eind 2022 bevatte die zo’n 14.640 kadastrale percelen, wat overeenkomt met zo’n 25% van de gewestelijke oppervlakte. Bijna de helft hiervan zijn percelen die als mogelijk verontreinigd worden beschouwd. En van de meer dan 10.000 onderzochte en/of behandelde percelen wordt nu nog 59% als verontreinigd beschouwd. 

Het doel van de inventaris

Sedert 2001 houdt Leefmilieu Brussel een inventaris van de bodemtoestand bij. De inventaris bevat alle terreinen waar een vermoeden van of een reële bodem- en/of grondwaterverontreiniging bestaat. De inventaris dient voornamelijk om:

• Verontreinigde sites te kunnen identificeren (al dan niet aan de hand van een bodemonderzoek) en te bepalen of de behandeling van een verontreiniging of een risicobeheer nodig is, en zodoende hun herbestemming mogelijk te maken;
• De juridische zekerheid rond vastgoedtransacties en de ontwikkeling van nieuwe economische activiteiten te vergroten door informatie te verstrekken over de staat van de bodem van een bepaald terrein aan eenieder die die wil kennen (zoals eigenaars, kopers, notarissen, houders en aanvragers van een milieuvergunningDe milieuvergunning, voorheen 'commodo-incommodo'- exploitatievergunning genoemd, is een document met de technische voorschriften die de exploitant van een installatie (bv. tankstation, drukkerij, stomerij, enz.) moet naleven. De door de administratie vastgelegde voorwaarden zijn bedoeld om de bescherming te waarborgen tegen de gevaren, hinder of ongemakken die een installatie of activiteit direct of indirect kan veroorzaken voor het milieu, de gezondheid of de veiligheid van de bevolking, met inbegrip van personen die zich binnen de grenzen van een installatie bevinden zonder daar als werknemer te kunnen worden beschermd. Meer informatie over de milieuvergunning, aanvragers van een stedenbouwkundige vergunning, aannemers die grond willen uitgraven) voordat ze zich geconfronteerd zien met eventuele sanerings- of risicobeheersverplichtingen;
• De overheid te ondersteunen bij het maken van bestemmingskeuzes, rekening houdend met de kwaliteit van de bodem. 

De inventaris is voor iedereen toegankelijk. Er zijn twee manieren om te weten te komen of een terrein al dan niet in de inventaris van de bodemtoestand is opgenomen: de kaart van de bodemtoestand en het bodemattest.

Evolutie van de inventaris 

De inventaris wordt voortdurend bijgewerkt op basis van gemelde incidenten, gerealiseerde onderzoeken en behandelingen en afgeleverde of stopgezette milieuvergunningen.De inventaris telt momenteel zo’n 14.637 percelen, wat overeenstemt met ongeveer 25% van de gewestelijke oppervlakte (wanneer de percelen daadwerkelijk verontreinigd blijken, kan het zijn dat de verontreiniging slechts een deel van de site betreft).

De percelen die zijn opgenomen in de inventaris van de bodemtoestand, zijn onderverdeeld in verschillende toestandscategorieën, zoals bepaald door de Bodemordonnantie (dd. 23 juni 2017):

• categorie 0: mogelijk verontreinigd;
  
  Percelen waarop een risicoactiviteit wordt of werd uitgeoefend, waar een ongeluk of leegstand plaatsvond waarbij verontreinigende stoffen betrokken waren, of waar de verontreiniging van een naburig perceel zich naartoe kan hebben verspreid.
  
  De lijst van risicoactiviteiten (.pdf) is een selectie uit de lijst van ingedeelde inrichtingen (dus onderworpen aan een milieuvergunning of een voorafgaande melding) op basis van de mogelijkheid dat ze een bodemverontreiniging veroorzaken, zowel actueel als historisch.

Voor de terreinen opgenomen in de inventaris als categorie 0, dient de verkoper of de overdrager/stopzetter van een risico-activiteit een verkennend bodemonderzoek uit te uitvoeren en de verplichtingen op zich te nemen die uit een vastgestelde verontreiniging van de bodem zouden voortvloeien (zie indicator hierboven: ‘Identificatie en behandeling van verontreinigde bodem en financiële steunmaatregelen’).

• categorie 1: niet verontreinigd;
• categorie 2: licht verontreinigd zonder risico;
• categorie 3: verontreinigd waarbij de risico’s aanvaardbaar zijn (gemaakt) door ze onder risicobeheer te stellen;
• categorie 4: verontreinigd en in onderzoek of behandeling
• gecombineerde categorie 0+: reeds onderzocht en/of behandeld maar mogelijk opnieuw of nog verontreinigd;

Volgens de inventaris werden 10.113 percelen reeds onderzocht of behandeld (categorieën (0+) 1, 2, 3 en 4) waarvan 59% nog verontreinigd is (6.015 percelen; cat (0+) 3 of 4). Van de percelen ingeschreven in de bodeminventaris, wordt bijna de helft (47%) als mogelijk vervuild beschouwd (cat 0 of 0+). Die 6.911 mogelijk vervuilde percelen beslaan ongeveer 1/8^e van de oppervlakte van het Brussels Gewest. In totaal zijn zo’n 11.389 percelen in het Brussels Gewest (potentieel) verontreinigd volgens de bodeminventaris. Het aantal percelen die zich in categorie 0 bevinden neemt af na verloop van tijd terwijl het aantal in de andere categorieën toeneemt of stabiel blijft. Dat is omdat deze laatste categorieën overeenkomen met de reeds bestudeerde percelen. Naargelang de bodemonderzoeken en de eventueel daaropvolgende bodemwerkzaamheden vorderen veranderen de bestudeerde percelen namelijk van categorie 0 naar categorie 1, 2 of 3. 

Evolutie van het aantal percelen in de verschillende categorieën van de inventaris

Bron: Leefmilieu Brussel, onderafdeling Bodems, 2023

De risicoactiviteiten die het meeste voorkomen of voorkwamen op sites in de inventaris zijn: opslagplaatsen voor ontvlambare vloeistoffen (inclusief stookolietanks en tankstations), de werkplaatsen voor het onderhoud van voertuigen, de verfspuitcabines, de opslagplaatsen van gevaarlijke afvalstoffenAfval dat gevaarlijke stoffen bevat: brandbaar (koolwaterstoffen), giftig (pesticiden), oxiderend (nitraten), bijtend (zuren), radioactief (isotopen)., de opslagplaatsen voor gevaarlijke stoffen en de werkplaatsen voor metaalbewerking.

De kaart van de bodemtoestand

De inventaris van de bodemtoestand werd verwerkt in een onlinekaart die kosteloos kan worden geraadpleegd. De kaart werd eind 2013 gepubliceerd door Leefmilieu Brussel teneinde een snelle toegang te garanderen tot de informatie over de bodemkwaliteit van de Brusselse terreinen. De kaart toont de terreinen opgenomen in de inventaris waarvan de gedetailleerde informatie al werd gevalideerd, ingedeeld volgens de 5 voormelde categorieën. Voor elk van de in kaart gebrachte terreinen werd een identificatiefiche opgemaakt die verder ook het adres, de kadastrale gegevens, de oppervlakte, kwetsbaarheidszone, geschiedenis van de risicoactiviteiten, een samenvatting van uitgevoerde bodemstudies enz. vermeldt. De informatie op de kaart, die doorlopend wordt bijgewerkt, wordt gegeven ter informatie; deze gegevens vervangen de bodemattesten niet.

Kaart van de inventaris van de bodemtoestand: Brussels Gewest (april 2023)

Bron: Leefmilieu Brussel, onderafdeling Bodems, 2023

Het bodemattest

Bij de verkoop van een terrein in Brussel of bij de overdracht van een risicoactiviteit aan een andere exploitant, is de overdrager wettelijk verplicht een bodemattest voor te leggen. Dat bodemattest vermeldt of het terrein al dan niet is opgenomen in de inventaris van de bodemtoestand en, in voorkomend geval, welke gedetailleerde informatie erin terug te vinden is. De attesten worden afgeleverd door Leefmilieu Brussel en zijn sinds 1 november 2010 betalend (€46 / kadastraal perceel vanaf april 2023). Het geïnde bedrag wordt voornamelijk gebruikt voor het financieren van de bodempremies (zie indicator ‘Identificatie en behandeling van verontreinigde bodem en financiële steunmaatregelen’)

Lees verder

Gedetailleerde analyse van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Gedetailleerde analyse van de staat van het leefmilieu in Brussel

Kernpunten van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Kernpunten van de staat van het leefmilieu in Brussel

Atlas van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Atlas van de staat van het leefmilieu in Brussel

Archief van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Archief van de staat van het leefmilieu in Brussel