Semi-natuurlijke sites en beschermde groene ruimten

Indicator - Actualisering : februari 2021

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt 16 natuurreservaten en 2 bosreservaten die een totaal van bijna 291 ha of 1,8 % van het regionale gebied bestrijken. De speciale beschermingszones die in het kader van het Europees netwerk Natura 2000 in het leven zijn geroepen beslaan in totaal 2329 ha of 14,3 % van het grondgebied; zij bevatten de meeste natuur- en bosreservaten. Zodoende profiteert 14,5 % van het grondgebied van een actieve beschermingsstatus, dit wil zeggen dat instandhoudsdoelstellingen moeten worden gedefinieerd en uitgevoerd via een actief beheer op basis van beheerplannen. 

De menselijke druk op het leefmilieu - en in het bijzonder op de biodiversiteit - noopt de overheid tot het nemen van beschermende maatregelen in een aantal gebieden.
In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bestaan verschillende min of meer bindende beschermingsstatuten in termen van natuurbehoud; soms zijn meerdere statuten van toepassing op eenzelfde gebied. Hierbij maakt het Gewestelijk natuurplan 2016-2020 een onderscheid tussen de begrippen actieve en passieve bescherming van de natuur.

Natuur- en bosreservaten en Natura 2000-gebieden, groene ruimten met een actieve beschermingsstatus, dekken 14,5 % van het regionale grondgebied 

De gebieden die een actieve bescherming genieten zijn deze waarvoor een actief beheer, meestal via beheerplannen, moet worden uitgevoerd om de vooraf bepaalde beschermingsdoelstellingen te behalen.  Deze bescherming is van toepassing op gebieden met een hoge biologische waarde, die een strikte bescherming nodig hebben.

2 nieuwe natuurreservaten  gecreëerd in 2019 

Natuurreservaten en bosreservaten zijn gebieden die beschermd worden omwille van hun opmerkelijke of uitzonderlijke biologische waarde en die aan de strengste beschermingsmaatregelen worden onderworpen.
Ze kunnen ofwel integraal ofwel gericht zijn, naargelang de natuurfenomenen er volgens hun eigen dynamiek kunnen plaatsgrijpen of men een geschikt beheer toepast om de natuurlijke habitats en soorten waarvoor het gebied als reservaat is aangeduid, in een gunstige staat van instandhouding te behouden of te herstellen of, in het geval van een bosreservaat, om er de inheemse boombestanden of kenmerkende of opmerkelijke faciës in stand te houden.
Onderstaande figuren geven de evolutie weer van het aantal reservaten en hun totaaloppervlakte sinds het ontstaan van het Brussels Gewest. 

Evolutie van het aantal natuur- en bosreservaten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Bron : Departement Biodiversiteit, Leefmilieu Brussel 2021

Evolutie van de oppervlakte van de natuur-en bosreservaten in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 

Bron : Departement Biodiversiteit, Leefmilieu Brussel 2021

In 2019 werden twee nieuwe kleine reservaten, gelegen in de gemeente Anderlecht, aangewezen : Koevijverdal en het Rietveld van Neerpede. 
Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt momenteel 16 natuurreservaten en 2 bosreservaten met een oppervlakte van respectievelijk 128 ha en 159 ha. Globaal genomen bedekken deze reservaten 1,8% van het grondgebied van Brussel. 
In juli 2017 werd het integraal bosreservaat Grippensdelle opgenomen op de Werelderfgoedlijst van Unesco, samen met 3 andere integrale bosreservaten van het Zoniënwoud in het Vlaams en het Waals Gewest. Deze delen van het Zoniënwoud, die samen een oppervlakte van 270 ha beslaan, zijn erkend als componenten van een reeks van 78 opmerkelijke beukenbossen in 12 Europese landen, die allemaal streng worden beschermd. 
Meer informatie over deze reservaten vindt u in de factsheet over semi-natuurlijke ruimten en groene ruimten die een beschermingsstatuut genieten.

Het Brusselse Nature 2000-netwerk is in 2019 met 13 ha uitgebreid 

Het Natura 2000-netwerk is een Europees netwerk van natuurgebieden of half-natuurgebieden die een speciaal beschermingsstatuut genieten door de habitats of soorten die er aanwezig zijn. Het is samengesteld uit gebieden die de Europese lidstaten hebben aangeduid in toepassing van twee Europese richtlijnen, respectievelijk inzake het behoud van de vogelstand of de zogenaamde “Vogelrichtlijn” (richtlijn 2009/147/EG) en de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna, de zogenaamde “Habitatrichtlijn” (richtlijn 92/43/EG). Deze laatste beoogt zowel het behoud van de natuurlijke habitats en de habitats van soorten als de instandhouding van wilde dier- en plantensoorten die ermee verbonden zijn.  Bijlage I van bovengenoemde richtlijn omvat een lijst met natuurlijke of halfnatuurlijke habitats die belangrijk worden geacht voor de gemeenschap (d.w.z., samengevat, zeldzame en/of typische of opmerkelijke habitats op Europese schaal); Bijlage II bevat de lijst van fauna en flora van communautair belang. 
Niettegenstaande sommige gebieden interessant zijn voor tal van vogelsoorten, heeft het Gewest geen “speciale beschermingszones” (SBZ) op grond van de “Vogelrichtlijn”.  Daarentegen telt het gewestelijk grondgebied, ondanks zijn stedelijk karakter, 10 soorten habitats die vermeld worden in Bijlage I van de “Habitatrichtlijn” (voornamelijk boshabitats met als belangrijkste het zuurminnende beukenbos) en 10 soorten fauna in Bijlage II (6 soorten vleermuizen, 1 insect, 1 vissoort, 1 amfibie en 1 klein weekdier). 
De aanwezigheid van die natuurlijke habitats en soorten heeft het mogelijk gemaakt om een lijst met gebieden op te stellen waarin deze werden aangetroffen en om deze gebieden vervolgens als “speciale beschermingszones” (SBZ) voor te leggen aan de Europese Commissie, die ze in december 2004 heeft goedgekeurd. Gelet op de hoge verstedelijkingsgraad van het Gewest is hier geen sprake van een aaneensluitend, homogeen gebied, maar van drie gebieden die een mozaïek van 48 zones behelzen.
De aanwijzing van de Natura 2000-sites was het voorwerp van drie besluiten van de Brusselse Regering (goedgekeurd in 2015 en 2016), die onder meer de doelstellingen voor de bescherming van de sites bepalen, de voorgestelde beheermiddelen om ze te bereiken, en bijzondere verbodsbepalingen die op en buiten de sites van kracht zijn om hun bescherming te verzekeren. In 2019 is SBZ II uitgebreid met 13 hectare extra (site van het voormalige Pasteurinstituut) op het plateau van Engeland. 
Leefmilieu Brussel werkt momenteel ontwerpen van beheerplannen uit voor alle Natura 2000-gebieden in het Brussels Gewest, in overleg met de eventuele andere eigenaren en gebruikers dan het Gewest. De plannen zullen het voorwerp vormen van een openbaar onderzoek.
Tot dusver is alleen het beheerplan voor het Natura 2000-station dat overeenkomt met het Zoniënwoud aangenomen (via de goedkeuring van het beheerplan Zoniënwoud in 2019). In oppervlakte komt dit oveereen met meer dan 70 % van de Natura 2000 gebieden in het Brussels Gewest.
De 3 SBZ beslaan een totale oppervlakte van 2329 hectare (14,3% van het Brusselse grondgebied) :

• SBZ I : het Zoniënwoud met bosrand en aanpalende bosgebieden en de Woluwevallei (2066 ha waarvan 1690 habitats van communautair belang);
• SBZ II : de bosgebieden en open ruimten ten zuiden van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - complex Verrewinkel – Kinsendael (147 ha waarvan 81 ha habitats van communautair belang) ; 
• SBZ III : de bosgebieden en vochtige gebieden van de Molenbeekvallei in het noordwesten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (116 ha waarvan 81 ha habitats van communautair belang. 

Met een oppervlakte van 1659 ha vertegenwoordigt het Brussels deel van het Zoniënwoud het leeuwendeel van het Natura 2000-netwerk. Leefmilieu Brussel beheert iets minder dan 90% van de oppervlakte van alle regionale Natura 2000-gebieden.  

Gemiddeld 18% van het landoppervlak van de EU-27 geniet de status van Natura 2000-bescherming

In de EU-biodiversiteitsstrategie voor 2030, die in 2020 is goedgekeurd, is als streefcijfer vastgesteld dat ten minste 30% van het land en 30% van het zeegebied Natura 2000-gebieden moeten zijn (Habitat- en Vogelrichtlijn). In 2019 bedroeg dit aandeel op Europees niveau bijna 18% voor de ecosystemen op het land en 10% voor de ecosystemen op zee. Op Belgisch niveau geniet 13% van het grondgebied de Natura 2000-status. In de buurlanden bedraagt dit percentage in Frankrijk eveneens 13%, in Nederland en Duitsland 15% en 27% in het Groothertogdom Luxemburg.

Beschermde weilanden en rietvelden vanwege hun belang voor het gewestelijk natuurerfgoed

De Natuurordonnantie introduceert het beginsel “natuurlijke habitats van gewestelijk belang” (HGB), die gedefinieerd worden als “natuurlijke habitats op het gewestelijk grondgebied voor de instandhouding waarvan het Gewest een bijzondere verantwoordelijkheid draagt vanwege hun belang voor het gewestelijk natuurerfgoed en/of vanwege hun ongunstige staat van instandhouding”. Deze HGB's kunnen zowel in de Natura 2000-gebieden als daarbuiten gelegen zijn, waar ze grotendeels deel uitmaken van open habitats. De HGB's die in Natura 2000-gebieden of natuurreservaten gelegen zijn, zijn gebonden aan instandhoudingsdoelstellingen en bijhorende beheersmaatregelen.
Op het niveau van de 3 Natura 2000-sites zijn 6 types HGB's op een oppervlakte van ongeveer 93 ha afgebakend. Het betreft voornamelijk grasland met bepaalde planten (bijzondere grassen, gewone dotterbloem, zilverschoon…) en rietland.   

Andere groene ruimten die genieten van een passieve beschermingsstatus om groene en agrarische gebieden in de stadsstructuur te behouden, om het Brusselse erfgoed of watervoorraden te beschermen

Het passieve beschermingsstatuut houdt geen verplichting in van een actief beheer met het oog op het behoud van de biologische waarde van het betreffende gebied.  Het betreft groene ruimten die beschermd worden via de regelgeving inzake ruimtelijke ordening, bescherming van het erfgoed en bescherming van de watervoorraden.

Het gewestelijk bestemmingsplan bepaalt bijna 4000 ha groene ruimten en agrarische gebieden, hetzij 24,5 % van het regionale grondgebiedl 

Planningsinstrumenten spelen een cruciale rol bij de instandhouding van groengebieden in de stad. Het gewestelijk bestemmingsplan (GBP) en het bijbehorende bestemmingsplan verdelen het grondgebied in zones met verschillende bestemmingen, waarvan 8 verband houden met groene ruimten of agrarische gebieden. 
 

Het GBP stelt ook erfdienstbaarheidszones vast rond de bossen en wouden (behalve als er een bijzonder bestemmingsplan aanwezig was vóór de goedkeuring van het GBP in 2001). Die zones zijn non aedificandi zones met een diepte van 60 meter (30 m onder bijzondere voorwaarden) vanaf de grens van de bosgebieden. 
De voorschriften van het GBP die van toepassing zijn op groene ruimten geven enkel een beschermingsstatuut aan gebieden die van ecologisch belang zijn: sommige handelingen en werken zijn er verboden, maar er worden geen verplichtingen opgelegd voor het behoud van de biologische waarde van de site. Wat de bestemmingen “groengebied”, “groengebied met hoge biologische waarde” “bosgebied” en “parkgebied” betreft, wordt evenwel, in verschillende mate, rekening gehouden met de ecologische aspecten van het betreffende gebied. De strengste maatregelen voor de bescherming van de natuur gelden voor de “groengebieden met hoge biologische waarde” bestemd voor het behoud of herstel van de natuurlijke habitats van zeldzame dier- en plantensoorten of habitats die een belangrijke biodiversiteit vertonen. In deze zones worden enkel handelingen en werken toegelaten die noodzakelijk zijn voor de bescherming van het natuurlijk milieu of van de soorten die er verblijven of voor de verwezenlijking van het groene netwerk. Op wettelijk vlak garandeert dit statuut evenwel geenszins een goed beheer van het gebied. 

Half-natuurlijke gebieden, historische parken, tuinen, bossen of zelfs opmerkelijke bomen: 298 sites met een oppervlakte van 2765 hectare zijn beschermd vanwege hun “groen erfgoed”-waarde

De notie “erfgoed” is van toepassing op architecturaal erfgoed en archeologische sites, maar ook op “levend erfgoed” waaronder opmerkelijke gebieden en bomen.
In januari 2020, genoten 140 gebieden met een oppervlakte van 2672 ha het statuut van beschermd gebied, wat onder andere inhoudt dat ze niet mogen worden afgebroken. Deze gebieden behelzen parken (Park van Brussel, Terkamerenbos, ...), tuinen en omgeving van gebouwen, opmerkelijke bomen (5) en half-natuurlijke niet bebouwde of gedeeltelijk bebouwde gebieden (Zoniënwoud, Wilderbos, Vogelzang …). Hoewel dit statuut een erg efficiënte bescherming van de erfgoedwaarde van de site verzekert, verhindert de vrij starre aard ervan soms een beheer dat aangepast is aan de instandhouding of de verbetering van de biodiversiteit. Daarnaast stonden 158 sites (waaronder 119 opmerkelijke bomen) die een totale oppervlakte van 93 ha beslaan, op de bewaarlijst (statuut met iets minder strenge voorwaarden dan deze die van toepassing zijn op beschermde gebieden, zie factsheet “semi-natuurlijke ruimten en groene ruimten die een beschermingsstatuut genieten”). Het Zoniënwoud telt ook twee archeologische sites die in 2002 werden geklasseerd (neolithisch versterkt kamp en grafheuvels). Drie tuinwijken - waaronder Le Logis en Le Floréal die zeer groen zijn en een interessante biologische kwaliteit hebben - zijn ook bechermd als geheel.

Een beschermingszone van 770 ha ter bescherming van het distributiewater van het Terkamerenbos et het Zoniënwoud 

Sommige gebieden, waaronder groene ruimten maar ook verstedelijkte gebieden  genieten een beschermde status die er in de eerste plaats op gericht is om het oppervlaktewater, het grondwater en de habitats en soorten die direct afhankelijk zijn van water, te beschermen.  Door de activiteiten die in deze gebieden toegestaan zijn, te regelen, worden ook de natuurlijke milieus die in deze gebieden gelegen zijn enigszins beschermd.
Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt 4 types beschermingszones van waterbronnen, waarvan één zone die verband houdt met de bescherming van de grondwaterwinningen voor de openbare watervoorziening. Dit beschermingsgebied beslaat een totale oppervlakte van ongeveer 770 ha en is gelegen ter hoogte van het Ter Kamerenbos en het Zoniënwoud (onder de Lotharingendreef). Op de overige gebieden zijn verplichtingen en voorwaarden van toepassing die verband houden met afvalwaterzuivering (gebied dat het volledige Gewest omvat), de bescherming van water tegen de verontreiniging met nitraten uit agrarische bronnen zowel voor publieke als privé-beheerders (gebied dat ongeveer gelijkloopt met het beschermingsgebied rond de waterwinningszone) en, tot slot, gebieden waar pesticidegebruik verboden is (plaatsen en inrichtingen die door kwetsbare groepen worden bezocht, beschermingsgebieden rond waterwinningszones, Natura 2000-gebieden en natuur- of bosreservaten).

Vier beschermingszones die bijna 543 ha beslaan, beogen de impact van het overvloedig gebruik van bepaalde gebieden in het Zoniënwoud te beperken

We wijzen ook op het bestaan van “speciale beschermingszones” (SBZ), een statuut dat gedefinieerd wordt in de ordonnantie van 30 maart 1995 betreffende het bezoeken van de bossen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Dit statuut, dat geen invloed heeft op het ecologisch beheer, beoogt de inrichting van bufferzones rond beschermde gebieden of de beperking van de impact van het overvloedige gebruik van bepaalde gebieden (kwetsbare zones - percelen voor herkolonisatie of aanplanting - en schuilplaatsen voor de fauna) via gebruiksbeperkingen (honden aan de leiband en toegang voor het publiek beperkt tot wegen en paden). In 2007 werden vier SBZ's met een totale oppervlakte van 587 ha bij besluit aangewezen. In 2016 werd deze oppervlakte verkleind tot een totaal van 543 ha, om rekening te houden met de uitbreiding van het integrale bosreservaat van Grippensdelle, dat de SBZ 4 gedeeltelijk overlapte.