PFAS in het water en de bodem in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
- Bodem
- Vervuiling
- Gezondheid
Het recent nieuws over de aanwezigheid van PFAS in het water en onze bodem baart veel mensen in Brussel zorgen. Misschien heeft u ook, net zoals andere Brusselaars, een aantal terechte vragen over hoe gevaarlijk ze zijn. Wat zijn PFAS precies en waar worden ze aangetroffen? Wat zijn de gezondheidsrisico's? Hieronder vindt u onze antwoorden op de meest gestelde vragen, raadpleeg onze PFAS-kaart en lees meer over de acties van Leefmilieu Brussel.
Inhoud
PFAS zijn niet alleen een bron van bezorgdheid voor burgers, maar ook voor zowel wetenschappers als gezondheids- en milieu-instanties. Leefmilieu Brussel werkt rond deze problematiek samen met Wallonië en Vlaanderen, alsook op Europees niveau. In 2019 heeft Leefmilieu Brussel een werkgroep “opkomende verontreinigende stoffen – PFAS” opgericht om de evolutie van de kennis en de wetgeving op te volgen, om een inventaris op te maken van de situatie in Brussel en om voorstellen te doen om het beheer aan te pakken.
PFAS zo talrijk, zo gelijkaardig en toch zo verschillend
Per- en polyfluoralkylverbindingen, beter bekend onder de afkorting PFAS, zijn een grote familie van gefluoreerde chemische stoffen. Volgens de OESO gaat het om meer dan 10.000 stoffen.
PFAS worden in het milieu niet of nauwelijks afgebroken. Aangezien ze goed oplosbaar zijn in water, verontreinigen ze zowel de bodem, als het grondwater en het oppervlaktewaterEr wordt gewoonlijk een onderscheid gemaakt tussen zeewater en binnenwater, wat op zijn beurt in oppervlaktewater en grondwater wordt onderverdeeld. Het oppervlaktewater wijst op het water dat op de oppervlakte van de aarde afvloeit of stagneert en bevat het water van de meren, rivieren en waterpartijen (vijver, kunstmatige bekkens, poelen, ...).. Via deze bodem- en waterverontreiniging kunnen PFAS terechtkomen in landbouwgewassen, veevoeder en/ofdrinkwater en zo de mens besmetten.
De gezondheidseffecten van PFAS zijn afhankelijk van de hoeveelheid die in het lichaam aanwezig is. Van PFAS is bekend dat ze de hormoonhuishouding verstoren. Uit studies blijkt dat chronische blootstelling aan PFAS gevolgen kan hebben voor de lever, de longen, de voortplanting en de ontwikkeling. Een epidemiologisch onderzoek heeft een waarschijnlijk verband gevonden tussen hoge concentraties PFOA (perfluoroctaanzuur) en bepaalde ziekten (hypercholesterolemie, schildkieraandoeningen, sommige kankers).
Goed om te weten
Opgelet
Bij vragen over PFAS kunt u contact opnemen met de bodemfacilitator van Leefmilieu Brussel (soilfacilitator@leefmilieu.brussels, 02/775 75 75).
De acties van Leefmilieu Brussel
Code van Goede Praktijk
Gezien de evolutie van de PFAS-problematiek in Vlaanderen, heeft Leefmilieu Brussel het initiatief genomen om een Code van Goede Praktijk voor het onderzoek en de behandeling van PFAS in de bodem en het grondwater op te stellen en te publiceren, bestemd voor de bodemverontreinigingsdeskundigen. Deze code is van kracht sinds 24/01/2022 en legt de praktische modaliteiten vast voor het onderzoek naar PFAS tijdens bodemonderzoeken. De inhoud van de code is voortdurend in ontwikkeling en kan worden aangepast in functie van nieuw verworven kennis. Dankzij deze code kan Leefmilieu Brussel er voor zorgen dat PFAS worden geïntegreerd in bodemonderzoeken, daar waar het pertinent is, alsook te waken over het beheer van eventueel aangetroffen verontreinigingen.
Studie met betrekking tot de identificatie van PFAS-producerende activiteiten
Parallel met het opstellen van de Code van Goede Praktijk, heeft Leefmilieu Brussel ook opdracht gegeven voor een studie met betrekking tot de identificatie van risico-activiteiten en andere activiteiten en/of incidenten die kunnen leiden tot PFAS-emissies in het milieu (bodem, grondwater enz.). Deze studie werd eind april 2022 afgerond en de code van goede praktijk werd bijgevolg aangepast.
Analysecampagnes van PFAS in de bodem en het grondwater
Sinds 2021 voert Leefmilieu Brussel PFAS-analysecampagnes uit op bepaalde sites waar activiteiten hebben plaatsgevonden die de bodem en het grondwater mogelijks met PFAS kunnen verontreinigen. Er werden overschrijdingen van de geldende normen vastgesteld in de bodem en het grondwater en de eigenaars van de betrokken terreinen werden op de hoogte gebracht.
In sommige gevallen worden verdere studies uitgevoerd om de precieze omvang van de verontreiniging vast te stellen, en zich indien nodig uit te spreken of er eventuele maatregelen moeten worden genomen.
Cartografie van sites die verontreinigd of vermoedelijk verontreinigd zijn met PFAS
Op basis van de studie die in 2022 werd uitgevoerd om activiteiten te identificeren die verontreiniging met PFAS kunnen veroorzaken, is een kaart opgesteld met sites die vermoedelijk met PFAS verontreinigd zijn.. Indien dit vermoeden terecht blijkt, zullen PFAS geanalyseerd worden wanneer een verdachte site wordt verkocht of er een risico-activiteit wordt opgestart, overgedragen of stopgezet.
De PFAS-kaart bevat ook de analyseresultaten die werden verzameld in het kader van de analysecampagnes van Leefmilieu Brussel, alsook de analyseresultaten die werden bekomen tijdens de bodemonderzoeken die werden uitgevoerd in het kader van de bodemordonnantie.
De kaart zal voortdurend worden aangepast in functie van de studies en werken die uitgevoerd worden op potentieel verontreinigde sites.
De PFAS-kaart
Lijst met vaak gestelde vragen (FAQ)
1. Wat zijn PFAS?
PFAS, afkorting voor « Per- en polyFluoroAlkyl Stoffen», zijn door de industrie gemaakte verbindingen die niet in de natuur voorkomen. Er zijn er in totaal ongeveer 10.000 en ze worden gebruikt voor hun hittebestendige en water-en vetafstotende eigenschappen.
PFAS worden al sinds 1960 gebruikt in veel industriële toepassingen en consumentenproducten zoals in textiel (waterdichte kleding), tapijten en bekleding, verpakkingen van voedingsmiddelen, persoonlijke verzorgingsproducten, blusschuim en metaalcoatings. Ze worden vandaag de dag nog steeds gebruikt, hoewel fabrikanten geleidelijk aan voor alternatieven kiezen, ofwel door de meest schadelijke PFAS te vervangen door minder schadelijke, of door niet-gefluoreerde producten.
2. Hoe gedragen PFAS zich in het milieu?
PFAS kunnen in de bodem en/of het water terechtkomen wanneer producten of afval die deze stoffen bevatten worden weggegooid, gebruikt of gestort. PFAS kunnen zich in de bodem verspreiden, kunnen in het grondwater oplossen en kunnen door de lucht worden getransporteerd via verontreinigd stof dat wordt geloosd door de industrie. Eenmaal ze in het milieu terechtkomen, blijven ze er aanwezig omdat ze niet gemakkelijk afbreken.
3. Hoe kan ik worden blootgesteld aan PFAS?
De voornaamste manier van blootstelling is via ingestie. PFAS-verbindingen zijn soms aanwezig in drinkwater en in keukenmateriaal of voedselverpakkingen. PFAS kunnen samen met water of voedsel ingeslikt worden en komen dan in de bloedsomloop terecht.
Het aanraken van producten of van water dat PFAS bevat(ten), is niet de belangrijkste wijze vanr blootstelling aan deze chemische stoffen. De meeste PFAS dringen de huid immers niet gemakkelijk binnen.
4. We hebben in de pers gelezen dat toiletpapier PFAS bevat, wat is het risico en wat is het alternatief?
Een studie van een Amerikaanse universiteit kwam tot de conclusie dat toiletpapier lage concentraties PFAS bevat, maar zonder de mogelijke gezondheidseffecten te onderzoeken. Het is echter bekend dat PFAS niet gemakkelijk door de huid dringen en gezien het korte contact met toiletpapier verwachten wetenschappers geen significant blootstellingsrisico, zeker niet in vergelijking met andere blootstellingsbronnen.
5. Zijn PFAS schadelijk voor de gezondheid?
De grote fysico-chemische stabiliteit van PFAS zorgen er helaas voor dat ze amper of niet afbreken in de natuur. Ze kunnen aanwezig zijn in de bodem, het water, de lucht en/of ons voedsel. Ze zijn bovendien ook bioaccumuleerbaar, wat betekent dat ze zich opstapelen in zowel het menselijk lichaam als in dieren.
PFAS zijn hormoonontregelaars. Daarnaast tonen studies aan dat chronische blootstelling aan PFAS een negatief effect kunnen hebben op de werking van de lever, de longen en de schildklier. Ze kunnen kankers veroorzaken en de vruchtbaarheid verminderen.
6. Wordt er nog steeds onderzoek gedaan naar PFAS? En sinds wanneer zijn ze gereglementeerd?
De kennis over de toxiciteit van PFAS en hun invloed op het milieu en de gezondheid ontwikkelt zich snel en zal zich blijven ontwikkelen. Er zijn duizenden stoffen in de PFAS-groep en slechts enkele ervan zijn voldoende bestudeerd om duidelijke conclusies te trekken over hun toxiciteit. Dit zijn voornamelijk PFOS en PFOA.
Beide stoffen vallen onder het Verdrag van Stockholm inzake persistente verontreinigende stoffen: PFOS is in Europa sinds 2009 onderworpen aan beperkingen en PFOA is sinds 2020 in de meeste toepassingen verboden en zal in juli 2025 volledig verboden worden.
Andere PFAS zullen worden toegevoegd aan het Verdrag van Stockholm, sommige daarvan vallen nu al onder de REACH-verordening (die het op de markt brengen van chemische stoffen in Europa regelt) en andere onder het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA).
In Brussel zijn normen vastgelegd in de code van goede praktijk voor onderzoek naar en behandeling van PFAS in de bodem en het grondwater.
7. Wat zijn de huidige normen voor PFAS?
Leefmilieu Brussel heeft de normen opgesteld die momenteel zijn opgenomen in de code van goede praktijk. Een ontwerpbesluit om deze normen vast te leggen is al goedgekeurd door de regering.
8. Zouden alle PFAS verboden kunnen worden?
Verschillende Europese landen werken aan een voorstel om PFAS binnen de Europese Unie te verbieden en het gebruik ervan te beperken. De landen stellen deze gebruiksbeperkingen voor om de risico's van deze stoffen voor mens en milieu zo veel mogelijk te beperken.
De voorgestelde beperkingen hebben betrekking op een groot aantal stoffen en op niet-essentiële toepassingen. Het doel is om de uitstoot van PFAS in het milieu te verminderen en om de producten en hun productieprocessen veiliger te maken voor consumenten.
9. Wat onderneemt het Gewest met betrekking tot PFAS?
Er is geen PFAS-productiefabriek in Brussel en die is er ook nooit geweest, in tegenstelling tot Vlaanderen met de 3M-fabriek. Dit betekent echter niet dat er geen risico is op PFAS-vervuiling in onze regio, aangezien PFAS deel uit maken van de samenstelling van veel producten.
Het is om die reden dat Leefmilieu Brussel in het voorjaar van 2019 een interne werkgroep « Opkomende polluenten – PFAS» opgericht heeft die als opdracht heeft:
- het opvolgen van de ontwikkelingen in kennis en wetgeving met betrekking tot PFAS-bodemverontreiniging in naburige regio's en landen,
- het verzamelen van de nodige gegevens om de situatie in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in te schatten,
- nadenken over de problematiek van bodem- en grondwaterverontreiniging en voorstellen van beheersmaatregelen.
Sinds 2021 heeft Leefmilieu Brussel PFAS- analysecampagnes georganiseerd op sites waarvan de uitbating en/of activiteiten PFAS-emissies in de bodem en/of het grondwater konden/kunnen veroorzaken en waarvoor een akkoord van de eigenaars bekomen werd.
Op 19/01/2022, werd de Code van Goede Praktijk voor onderzoek naar en behandeling van PFAS in de bodem en het grondwater, bestemd voor de bodemverontreinigingsdeskundigen gepubliceerd. Deze code stelt dat PFAS-analyses uitgevoerd moeten worden bij bodemonderzoeken als de historiek van de site de aanwezigheid ervan doet vermoeden.
Er werd rekening gehouden met de aanbevelingen van een externe deskundige die de risicoactiviteiten en andere activiteiten en/of incidenten vaststelde die PFAS-emissies in bodem en/of grondwater kunnen veroorzaken.
In juni 2023 werd op de website van Leefmilieu Brussel een kaart gepubliceerd van terreinen die verontreinigd of mogelijks verontreinigd zijn met PFAS. Daarnaast blijft Leefmilieu Brussel de ontwikkelingen in de wetenschappelijke kennis en de wetgeving opvolgen en stelt ze een aanpak voor die in overeenstemming is met de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen.
10. Is LB in gesprek met de 2 andere gewesten en met de EU over PFAS?
11. Bestaat er een kaart van PFAS-verdachte sites en waarvoor dient ze?
Je kent de kaart van de bodemtoestand misschien al ? Deze betreft verontreiniging of vermoedelijke verontreiniging in het algemeen en de notarissen consulteren deze om te weten of er een bodemonderzoek moet worden uitgevoerd voor een verkoop.
In 2023 heeft Leefmilieu Brussel een kaart gepubliceerd van terreinen die verontreinigd of mogelijks verontreinigd zijn met PFAS. Deze kaart is enerzijds gebaseerd op de studie van de processen en activiteiten die PFAS-verontreiniging kunnen veroorzaken, en anderzijds op de analysecampagnes uitgevoerd door Leefmilieu Brussel in 2021, 2022 en 2023 en de bodemonderzoeken die uitgevoerd worden in het kader van de gewestelijke ordonnantie betreffende het beheer van verontreinigde bodems.
Als een terrein op deze kaart is opgenomen, zal de bodemverontreinigingsdeskundige moeten nagaan of PFAS-analyses nodig zijn of niet bij het uitvoeren van een bodemonderzoek.
Deze bodemonderzoeken moeten met name uitgevoerd worden in het kader van de verkoop van terreinen, bij de opstart/overdracht/stopzetting van risico-activiteit(en), ongevallen, ...
12. Er zijn verschillende PFAS-kaarten te vinden op internet, waaronder die van Le Monde ! Welke kaart moet ik als inwoner van Brussel raadplegen?
Voor informatie over de toestand van PFAS in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, is het de PFAS-kaart van Leefmilieu Brussel die geraadpleegd moet worden.
13. Hoe weet ik of mijn terrein/moestuin (mogelijks) verontreinigd is met PFAS?
U kunt de PFAS-kaart, die door Leefmilieu Brussel is opgesteld, raadplegen door te zoeken op basis van het adres van een site.
De kaart toont de percelen waarvoor een theoretisch vermoeden van PFAS-verontreiniging bestaat. Het theoretisch risico houdt verband met een uitbating en/of activiteit die heeft plaatsgevonden op het perceel en die geleid zou kunnen hebben tot PFAS-emissies in de bodem of het grondwater.
Het gaat om een vermoeden van verontreiniging en niet om een vastgestelde verontreiniging. Alleen een nauwgezet onderzoek van de historiek van de site en, in voorkomend geval, bodem- en/of grondwateranalyses kunnen de aanwezigheid van een PFAS-verontreiniging bevestigen of uitsluiten.
Anderzijds geeft de kaart ook de PFAS-analyses weer waarover Leefmilieu Brussel reeds beschikt. De geanalyseerde punten worden weergegeven door driehoekjes (bodemanalyse) of vierkantjes (grondwateranalyse). Een rode driehoek en/of vierkant wijst op de aanwezigheid van een PFAS-verontreiniging.
14. Mijn terrein staat op de PFAS-kaart. Word ik hierover geïnformeerd? Wat moet ik doen?
De PFAS-resultaten worden opgenomen op de kaart en kunnen dus altijd door iedereen worden geraadpleegd. Deze kaart wordt onmiddellijk bijgewerkt zodra Leefmilieu Brussel informatie ontvangt over activiteiten en/of incidenten die PFAS-emissies kunnen veroorzaken en/of PFAS-analyses van de deskundigen.
U hoeft niets te doen, maar als u de aanwezigheid van PFAS op uw perceel wilt bevestigen of uitsluiten, raadpleeg dan vraag 16.
15. Mijn terrein is niet opgenomen op de PFAS-kaart maar bevindt zich in de buurt van een site die (vermoedelijk) verontreinigd is met PFAS. Wat moet ik doen? Word ik hierover geïnformeerd?
De PFAS-resultaten worden opgenomen op de kaart en kunnen dus altijd door iedereen worden geraadpleegd. Deze kaart wordt onmiddellijk bijgewerkt zodra Leefmilieu Brussel PFAS-analyses van de deskundigen ontvangt.
U hoeft niets te doen, maar als u de aanwezigheid van PFAS op uw perceel wilt bevestigen of uitsluiten, raadpleeg dan vraag 16.
16. Kan ik een bodemstaal van mijn grond analyseren om te zien of het PFAS bevat? Hoe pak ik dat aan? Hoeveel kost het? En wat moet ik doen als ik PFAS in mijn tuin heb?
Als u de aanwezigheid van PFAS op uw perceel wilt bevestigen of uitsluiten, raden we u aan een bodemstaal te laten analyseren aan de hand van de stappen die in de volgende gids worden beschreven:
Een moestuin aanleggen in de stad: gezonde of vervuilde grond?
Zodra u uw analyserapport ontvangt, stuurt u het naar de bodemfacilitator van Leefmilieu Brussel (02/775 75 75 of soilfacilitator@environnement.brussels) om u te helpen de resultaten te begrijpen en om u aanbevelingen te geven die u kunt opvolgen.
Een laboratoriumanalyse van PFAS kost ongeveer €200 per analyse.
Als uw terrein verontreinigd blijkt te zijn met PFAS, raden wij u aan een bodemonderzoek te laten uitvoeren door een erkend bodemverontreinigingsdeskundige. De lijst van deskundigen kan geraadpleegd worden op de website van Leefmilieu Brussel: Lijst van de bodemverontreinigingsdeskundigen.
Afhankelijk van de locatie en de omvang van de verontreiniging, zal de deskundige bepalen welke gebruiksbeperkingen zullen nageleefd moeten worden, bijvoorbeeld : geen moestuin aanleggen, het plaatselijk grondwater niet oppompen en het niet gebruiken voor welk doeleinde dan ook (besproeien gewassen, de was doen, enz...).
Houd er rekening mee dat deze studie op eigen kosten is. Onder bepaalde voorwaarden is het echter mogelijk om een premie te ontvangen.
17. Mijn terrein is (mogelijks) verontreinigd met PFAS, mag ik dan nog steeds kraantjeswater drinken?
97% van het leidingwater dat in Brussel wordt geconsumeerd, wordt geproduceerd in Wallonië. Slechts 3% wordt geproduceerd in het Terkamerenbos en het Zoniënwoud. Sinds begin 2023 wordt de kwaliteit van het leidingwater maandelijks gecontroleerd door Vivaqua. In Brussel werd de toekomstige Europese norm voor drinkwater (100 ng/L) nergens overschreden. Alle resultaten van de maandelijkse analyses zijn voor iedereen beschikbaar op de website van Vivaqua.
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Vivaqua.
18. Mijn terrein is mogelijks verontreinigd met PFAS want het staat op (of ligt in de buurt van een perceel op) de PFAS-kaart. Mag ik het fruit en de groenten uit mijn moestuin nog steeds eten?
Als u de aanwezigheid van PFAS op uw perceel wilt bevestigen of uitsluiten, raden we u aan een bodemstaal te laten analyseren aan de hand van de stappen die in de volgende gids worden beschreven.
Zodra u uw analyserapport ontvangt, stuurt u het naar de bodemfacilitator van Leefmilieu Brussel (02/775 75 75 of soilfacilitator@leefmilieu.brussels) om u te helpen de resultaten te begrijpen en om u aanbevelingen te geven die u kunt opvolgen.
Een laboratoriumanalyse van PFAS kost ongeveer €200 per analyse.
In afwachting raden wij u aan de volgende preventieve maatregelen te respecteren om eventuele risico's voor uw gezondheid te beperken :
- Varieer je voeding voldoende, zowel wat betreft het soort voedsel dat je eet als waar het vandaan komt ;
- Spoel je groenten en fruit altijd af met lauw water;
- Gebruik geen grondwater (putwater) om je moestuin te besproeien; gebruik regenwater of kraantjeswater.
19. Hebt u PFAS geanalyseerd in groenten, fruit of eieren? Zo niet, waarom heeft u dat nog niet gedaan want Vlaanderen heeft dit reeds uitgevoerd?
We hebben nog geen PFAS geanalyseerd in groenten en fruit omdat we eerst willen nagaan of deze stoffen al dan niet aanwezig zijn in de Brusselse bodem. In tegenstelling tot wat er in Vlaanderen is gevonden, hebben we tot nu toe geen PFAS-verontreiniging aangetroffen in landbouwgrond of moestuinen in Brussel.
20. Ik ben van plan om mijn tuin opnieuw aan te leggen en nieuwe grond te gebruiken, waar moet ik op letten?
Je kunt de aannemer die je de nieuwe grond brengt vragen om een analysecertificaat van zware metalen, koolwaterstoffen en PFAS, en je kunt hulp krijgen van de bodemfacilitator van Leefmilieu Brussel (02/775 75 75 of soilfacilitator@environnement.brussels).