Energie: stand van zaken

Onze maatschappij gebruikt veel energie om te functioneren: bijvoorbeeld om de gebouwen te verwarmen of te koelen, zich te verplaatsen, de industriële processen te verzekeren, te verlichten, apparatuur te laten werken,.... Momenteel wordt de energie voornamelijk geput uit fossiele brandstoffen. Maar die zijn niet onbeperkt, en bij verbranding luchtverontreinigende stoffen vrijgeven zoals fijne deeltjes, stikstofoxiden en ook CO2 (voornaamste  broeikasgasGas dat een gedeelte van de zonnestralen absorbeert en herverdeelt onder de vorm van stralingen, die andere gasmoleculen ontmoeten en zodoende het proces herhalen en het broeikaseffect veroorzaken, met een warmteverhoging als gevolg. De belangrijkste broeikasgassen waarvan de oorsprong voornamelijk met menselijke activiteiten verband houden zijn kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en troposferisch ozon (O3). ), ...

Bijgevolg kan het verminderen van het energieverbruik of het gebruiken van hernieuwbare energiebronnen helpen om de luchtkwaliteit te verbeteren en de klimaatveranderingen in te perken.

Totaal energieverbruik van het gewest

In 2020 heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 17.625 GWh verbruikt. Voor alle sectoren samen kende het totale eindverbruik in 2020 weliswaar een daling van 14% in vergelijking met 1990 (-10% met klimaatnormalisatie). Aardgas is momenteel de meest gebruikte energiedrager in het Gewest. De voornaamste energieverbruikers zijn de residentiële sector (de woningen vertegenwoordigen 38% van het eindverbruik) en de tertiaire sector (36% van het eindeverbruik in 2020), gevolgd door het transport (21%).

De energiedragers en de energieverbruikende sectoren

In 2020 heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 17.625 GWh verbruikt. De voornaamste energiedragers waren aardgas (45%), elektriciteit (28%) en brandstoffen (20%).
De grootste energie verbruikende sector is de huisvesting (woningen, 38%), gevolgd door de tertiaire sector (36%) en de transportsector (21%, dit laatste aandeel is een schatting gebaseerd op met name de Belgische verkoopcijfers van de voertuigbrandstoffen, cijfers die over de drie gewesten werden verdeeld).

Uitsplitsing van het eindverbruik van energie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest per sector en aanwending (2020, uitgezonderd offroad en niet-energetisch gebruik, totaal = 17.216 GWh)

Bron : Volgens de regionale energiebalans 2020 (versie v2020.2.3-2.2)

(De toegekende oppervlakten van de sector of de aanwending zijn evenredig met hun aandeel in het totaal energieverbruik. De cijferwaarden zijn uitgedrukt in GWh.)

Met de in het gewest verdeelde energie kan worden beantwoord aan tal van noden: de verwarming van gebouwen, elektrische en elektronische uitrustingen, transport, industriële productie, ... Dit energieverbruik ligt echter wel aan de oorsprong van de uitstoot van broeikasgassenGas dat een gedeelte van de zonnestralen absorbeert en herverdeelt onder de vorm van stralingen, die andere gasmoleculen ontmoeten en zodoende het proces herhalen en het broeikaseffect veroorzaken, met een warmteverhoging als gevolg. De belangrijkste broeikasgassen waarvan de oorsprong voornamelijk met menselijke activiteiten verband houden zijn kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en troposferisch ozon (O3). en vervuilende stoffen in de lucht, waarvan de milieu-impact wordt ingeschat via andere indicatoren (zie hoofdstukken Lucht en Klimaat).

Het eindverbruik daalt sinds 2004

In 2020 daalde het totale eindverbruik met 14% in vergelijking met dat in 1990. De recente trend toont een duidelijke verbetering van de situatie: tot in 2004 steeg het eindverbruik, maar vervolgens daalde het globaal gezien.

Evolutie van het uiteindelijke jaarlijkse energieverbruik tussen 1990 en 2019, voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, met en zonder klimaatnormalisatie.

Bron: Leefmilieu Brussel - Energiebalansen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 2020 (v2020.2.3-2.2)
We herinneren eraan dat de klimaatnormalisatie moet dienen om de invloed van de klimatologische kenmerken op het betreffend jaar aan het licht te brengen (graaddagen 15/15) en dus een idee te geven van de evolutie van het energieverbruik bij een constant klimaat.

Die dalende trend is zichtbaar sinds 2010 zonder klimaatnormalisatie, en sinds 2004 als we de evolutie van het eindverbruik bij een genormaliseerd klimaat analyseren.

Door "klimaatnormalisatie" kan het energieverbruik van verschillende jaren worden vergeleken door de invloed van de weerskenmerken van het jaar te verwijderen (waarbij het gemiddelde aantal graaddagen over de periode 1990-2020 als referentie wordt gebruikt). Zo werden koudere jaren 2010, 2012, 2013 en 2016 gekenmerkt door een hoger reëel verbruik dan warmere jaren zoals 2011, 2014, 2015 en 2020 bijvoorbeeld.

De analyse van de resultaten per sector toont echter verschillende evoluties: een stijging voor de tertiaire sector (+3% in 2020 ten opzichte van 1990, met klimaatnormalisatie), een uitgesproken daling voor de industrie (-43%), eveneens als een daling voor de huisvesting (-15%) en het transport (‑12%). 

Er zij op gewezen dat het jaar 2020 een bijzonder jaar was gezien de lockdowns in verband met de COVID-pandemie. Het was gekenmerkt door een aanzienlijke daling van het verbruik van het wegvervoer en een daling van het verbruik in de tertiaire sector. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in de specifieke focus.

Klimaat en energieprijzen als belangrijke verklarende factoren voor de verbruiksevolutie

Het verbruik door de huisvestingssector en de tertiaire sector hangt nauw samen met de klimaatschommelingen, omdat deze bepalend zijn voor de verwarmingsbehoeften.

De evolutie van het verbruik is tevens het resultaat van andere conjuncturele evoluties zoals meer bepaald deze die samenhangen met de energieprijzen. Bij een genormaliseerd klimaat wordt op die manier de daling van het energieverbruik zoals deze blijkt uit de waarnemingen van de jongste jaren, met name verklaard door de belangrijke prijsstijgingen sinds 2007.

De evolutie van het verbruik wordt evenwel ook beïnvloed door basistrends, zoals:

• de evolutie van de bevolking, haar levensstandaard en haar consumptiegewoonten
• de evolutie van het woningenpark (aantal betrokken woningen, type woningen, type verwarming, energieprestatie van de woningen…);
• de evolutie van de economische activiteit (productie, gebouwenpark, ...) en de hiermee gepaard gaande werkgelegenheid;
• de evolutie van de omvang en kwaliteit van de uitrusting van de gezinnen en de ondernemingen (voertuigenpark, elektrische en elektronische toestellen, …);
• het effect van gedrag, opgelegd (bijvoorbeeld via reglementeringen) of vrijwillig (ingevolge een sensibilisering van de burgers, beheerders van gebouwen), dat het energieverbruik beperkt;
• het energie- en mobiliteitsbeleid dat wordt gevoerd door de overheid.

Globale energie-intensiteit van het Brussels Gewest

Energie-intensiteit is de verhouding tussen een verbruikte hoeveelheid energie en een representatieve variabele. Op nationaal of internationaal niveau wordt de energie-intensiteit van een land vaak berekend ten opzichte van het BBPHet BBP (Bijzonder Bestemmingsplan) is een gemeentelijke planningstool die, op nauwkeurige, grafische en schriftelijke wijze, de manier bepaalt waarop het betrokken grondgebied moet worden georganiseerd. Deze bepalingen zijn voor iedereen dwingend en vormen de voorwaarden voor het afleveren van de stedenbouwkundige vergunningen. of ten opzichte van het aantal inwoners. In het BHG is de globale energie-intensiteit tussen 1990 en 2005 gestegen, maar de laatste jaren stapsgewijs verbeterd: gaande van 21,3 MWh/inwoner in 1990 naar 23,3 in 2005, en 14,5 in 2020.

Wat is energie-intensiteit?

De energie-intensiteit (van een activiteitensector) is de verhouding tussen de hoeveelheid (door die sector) verbruikte energie en een variabele die representatief is voor het activiteitsniveau (van die sector).

Een hogere energie-intensiteit komt dus overeen met:

• ofwel een hoger energieverbruik voor een zelfde niveau van de in aanmerking genomen variabele,
• ofwel een beperking van de gebruikte representatieve variabele (daling van de waarde van de noemer in de berekende verhouding, wanneer het energieverbruik -of teller- constant blijft),
• ofwel een combinatie van beide.

Op nationaal of internationaal niveau wordt de energie-intensiteit van een land vaak berekend in verhouding tot het BBP of in verhouding tot het aantal inwoners. Deze indicatoren worden overigens algemeen gebruikt voor vergelijkingen tussen gewesten of landen.

Een dalende globale energie-intensiteit van het Brussels Gewest

Evolutie van het totale energieverbruik in het Brussels Gewest (met en zonder klimaatnormalisatie) en evolutie van de Brusselse bevolking en evolutie van de gewestelijke energie-intensiteit

Bron: Leefmilieu Brussel (Gewestelijke energiebalansen 2022, versie v2020.2.3-2.2) en BISA volgens de gegevens van ADSEI (bevolking op 1 januari)

De “klimaatnormalisatie” van het energieverbruik dient om de invloed van het klimaat (GD 15/15) op het verbruik aan het licht te brengen en dus een idee te geven van het verbruik bij een ongewijzigd gebleven klimaat (vergeleken met het gemiddelde klimaat over de periode 1990-2020 hier).

Dit heeft geleid tot een geleidelijke verbetering van de totale energie-intensiteit als totaal energieverbruik per inwoner: 14,5 MWh/inwoner in 2020 tegenover 23,3 in 2005 (en 21,3 in 1990, zonder klimaatnormalisatie).

Voor elke ruimtelijke entiteit die het voorwerp uitmaakt van een dergelijke berekening moet deze indicator omzichtig worden geanalyseerd omdat hij onvermijdelijk sterk wordt beïnvloed door de  socio-economische kenmerken ervan.

Zo stemt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest overeen met een stadsgewest dat onder meer wordt gekenmerkt door: 

• Een laagste gemiddelde inkomen van de 3 Belgische Gewesten en een ongelijkere spreiding ervan (ook een lager mediaaninkomen) (volgens de fiscale gegevens van Statbel waarnaar wordt verwezen door het BISA). Een derde van de Brusselse bevolking leeft van een inkomen dat lager ligt dan de armoederisicodrempel (drempel vastgelegd op  60% van het mediaan equivalent besteedbaar inkomen in België, volgens de resultaten van de Europese enquête
  « Statistics on Income and Living Conditions » EU-SILC) ;
• Een huisvestingsmarkt die wordt gekenmerkt door een groot aandeel huurders (61% volgens de Census 2011), wat een invloed heeft op het potentieel aan energieverbeteringen van de bestaande gebouwen;
• Een groot aantal pendelaars (~369.000 volgens de ramingen van de enquête naar de arbeidskrachten 2020 van Statbel), wat inhoudt dat een deel van het energieverbruik voor het vervoer of voor de economische activiteiten te maken heeft met de activiteit van personen die buiten het Gewest wonen;  
• Een overwegend tertiaire activiteit en een beperkt industrieel netwerk (volgens de gegevens van het INR).

Een daling van de totale energie-intensiteit (per inwoner) betekent de facto dus niet dat elke inwoner van het BHG steeds minder energie verbruikt. Andere factoren kunnen deze daling verklaren, zoals :

• de evolutie in het kantorenpark (betere isolatie, lager verbruik) ;
• de evolutie in de industriële activiteit (afname van bepaalde types van energie-intensieve activiteiten, transitie naar andere) ;
• wijzigingen op vlak van transport (met name het aantal afgelegde kilometers, de overschakeling op minder energie-intensieve vervoerswijzen).

Een verbetering van de energie-intensiteit (per inwoner) is ook mogelijk bij een bevolkingsaangroei, onafhankelijk van elke evolutie van het socio-economisch weefsel of van de energetische performantie van de gebouwen, het vervoer, enz., maar potentieel ten koste van de levenskwaliteit.

Alvorens conclusies te trekken, moet er een meer gedetailleerde, aanvullende analyse van de verklarende factoren worden uitgevoerd. 

Energie-intensiteit van de huisvesting

Een huishouden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest verbruikt gemiddeld 12.091 kWh/jaar (2020).

De Energie-intensiteit van de huisvesting (bij een constant klimaat) bereikte een maximum in 1999. Een daling met 39 % werd vervolgens vastgesteld tussen 1999 en 2020. Dit wordt hoofdzakelijk uitgelegd door een minder grote behoefte aan verwarming. Tot het begin van de jaren 2000, werd daarentegen een belangrijke stijging waargenomen in het elektriciteitsverbruik van de huishoudens, gevolgd door een (onregelmatige) neerwaartse trend tot 2016. Vervolgens werd tussen 2017 en 2019 een verdere stijging vastgesteld, maar niet in 2020.

Wat is energie-intensiteit in de huisvestingssector?

De energie-intensiteit van een activiteitensector is de verhouding tussen de hoeveelheid door die sector verbruikte energie en een variabele die representatief is voor het activiteitsniveau (van die sector). Een hogere energie-intensiteit komt dus overeen met:

• ofwel een hoger energieverbruik voor een zelfde niveau van de in aanmerking genomen variabele,
• ofwel een beperking van de gebruikte representatieve variabele (daling van de waarde van de noemer in de berekende verhouding, wanneer het energieverbruik -of teller- constant blijft),
• ofwel een combinatie van beide.

In de huisvestingssector komt de verbruikseenheid overeen met één huishouden. De energie-intensiteit van de huisvesting wordt dus bepaald in verhouding tot het aantal gezinnen en kan geraamd worden op basis van het totaal eindverbruik van de huisvestingssector (vervoer niet inbegrepen). Daarvan wordt een schatting gemaakt, met of zonder klimaatnormalisatie, in het kader van de gewestelijke energiebalansen. Ter herinnering: de klimaatnormalisatie is erop gericht om voor het jaar in kwestie de invloed van de temperatuur eruit te lichten en dus een idee te geven van de evolutie van het energieverbruik bij constant klimaat (in dit geval het gemiddelde klimaat over de periode 1990-2020).

Een dalende energie-intensiteit van de huisvesting

Evolutie van de energie-intensiteit van de huisvesting in het Brussels Gewest, met en zonder klimaatcorrectie van het energieverbruik

Bron: Gewestelijke energiebalansen (versie v2020.2.3-2.2) en BISA volgens de gegevens van FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022.
De “klimaatnormalisatie” van het energieverbruik dient om de invloed van het klimaat (GD 15/15) op het verbruik aan het licht te brengen en dus een idee te geven van het verbruik bij een ongewijzigd gebleven klimaat (hier in vergelijking met het klimaat 1990-2020).

In 2020 bedroeg het energieverbruik van de huisvestingssector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gemiddeld 12.091 kWh per gezin. Het aantal gezinnen stijgt ook jaarlijks.

Het verbruik, en dus de energie-intensiteit van de gezinnen wordt duidelijk beïnvloed door de klimaatomstandigheden van het betrokken jaar (zie afwijkingen ten opzichte van de curve “met klimaatnormalisatie”).

De energie-intensiteit per gezin met klimaatnormalisatie bereikte haar maximum in 1999 en toont sindsdien een dalende trend, een trend die vanaf 2006 meer uitgesproken is. De energie-intensiteit daalde met 39% tussen 1999 en 2020.

Er zij op gewezen dat het jaar 2020 een bijzonder jaar is gezien de lockdowns in verband met de COVID-pandemie. Zij wordt gekenmerkt door een lichte stijging van de energie-intensiteit van de huishoudens. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in de specifieke focus.

Een duidelijke daling in brandstofverbruik voor verwarming

Evolutie van de energie-intensiteit van de huisvesting (waarbij 1990 = referentiejaar) in het Brussels Gewest, in functie van de energiedrager

Bron: Gewestelijke energiebalansen (versie v2020.2.3-2.2) en BISA volgens de gegevens van FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022

De globale trend kan worden verduidelijkt door de evolutie van de intensiteit per energiedrager te analyseren: de daling van de totale intensiteit voor deze sector is toe te schrijven aan een duidelijke daling van de brandstofbehoefte voor verwarming per gezin. Daarentegen wordt voor het elektriciteitsverbruik een sterke stijging waargenomen tot in 2007, sindsdien gevolgd door een daling die minder uitgesproken is dan deze voor de brandstoffen, met een grotere interjaarlijkse variabiliteit in de afgelopen jaren tot 2016. Deze kan voornamelijk worden verklaard door de variabiliteit van de klimaatomstandigheden, die tijdens heel koude jaren een sterkere invloed hebben op de klimaatnormalisatie die op de gegevens wordt toegepast (zie methodologische fiche voor meer informatie). We observeren eveneens een toename van het elektriciteitsverbruik tussen 2017 en 2019, maar niet in 2020 (met klimaatnormalisatie).

Verklarende factoren voor deze ontwikkelingen

• Het energieverbruik van huishoudens wordt door verschillende factoren beïnvloed: de stijging van de energieprijzen, zeer waarschijnlijk aan de basis van energiebesparend gedrag gelet op de socio-economische kenmerken van de Brusselse bevolking (met het laagste gemiddelde inkomen van de 3 Belgische Gewesten, en ongelijker verdeeld, waarbij ook het mediaaninkomen lager ligt) (volgens de fiscale gegevens van Statbel, waarnaar het BISA verwijst);
• de verbetering op energievlak van het gebouwenpark (met o.a. isolatie van de gebouwen of nieuwe constructies die op dit vlak beter presteren). Het Brusselse gebouwenpark wordt echter gekenmerkt door een groot aandeel huurders (61% volgens de Census 2011), wat een invloed heeft op potentiële energetische verbeteringen van het bestaande gebouwenpark;
• de verbetering van de energie-efficiëntie van de gebruikte uitrustingen (bv. minder energie-verbruikende elektrische huishoudapparatuur);
• de evolutie van de socio-economische kenmerken van de Brusselse bevolking (groei, samenstelling van de gezinnen, levensstandaard, …);
• het effect van energiebesparende gedragingen, verplicht (bijvoorbeeld door reglementeringen) of vrijwillig (ten gevolge van een bewustwording van de bevolking voor de milieuproblemen en het zuinig omspringen met natuurlijke rijkdommen): verlaging van de verwarmingstemperatuur in de gebouwen, …
• het energie- en mobiliteitsbeleid vanuit de overheid.

Energie-intensiteit van de tertiaire sector

In 2019 bedroeg de tertiaire energie-intensiteit in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, d.w.z. het energieverbruik per baan in de sector, gemiddeldkWh/baan.
Dit verbruik vertoont een licht dalende tendens overheen de jaren sinds het begin van de jaren 2000.
Sinds 1998 wordt een aanzienlijke daling  van de verwarmingsbehoeften (of van het brandstofverbruik) per baan waargenomen maar tot 2006 werd dit gecompenseerd door een belangrijke stijging van het elektriciteitsverbruik per baan, gevolgd door een voortdurende daling.

Wat is energie-intensiteit in de tertiaire sector?

De energie-intensiteit van een activiteitensector is de verhouding tussen de hoeveelheid door die sector verbruikte energie en een representatieve variabele. Een hogere energie-intensiteit komt dus overeen met:

• ofwel een hoger energieverbruik voor een zelfde niveau van de in aanmerking genomen variabele,
• ofwel een beperking van de gebruikte representatieve variabele (daling van de waarde van de noemer in de berekende verhouding, wanneer het energieverbruik -of teller- constant blijft),
• ofwel een combinatie van beide.

Om de energie-intensiteit van de economische activiteiten te ramen, worden er twee benaderingen gehanteerd: het aantal werknemers of volgens de productie (toegevoegde waarde). Aangezien de dienstverlenende tertiaire sector voor heel wat banen zorgt in het Brussels Gewest, zal deze als basis worden genomen voor de berekening van de energie-intensiteit van deze sector.

Een dalende energie-intensiteit van de tertiaire sector

Evolutie van de energie-intensiteit van de tertiaire sector (per baan in de dienstensector) in het Brussels Gewest, met en zonder klimaatnormalisatie van het energieverbruik

Bron: Gewestelijke energiebalansen (versie v2020.2.3-2.2) en Nationale Bank van België, volgens INR, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022
De “klimaatnormalisatie” van het energieverbruik dient om de invloed van het klimaat (graaddagen 15/15) op het verbruik aan het licht te brengen en dus een idee te geven van het verbruik bij een ongewijzigd gebleven klimaat (hier in vergelijking met het gemiddelde klimaat 1990-2020).

In 2020 bedroeg het energieverbruik van de tertiaire sector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gemiddeld 9.979 kWh per baan.

Er zij op gewezen dat het jaar 2020 een bijzonder jaar is gezien de lockdowns in verband met de COVID-pandemie. Zij werd gekenmerkt door een daling van het energieverbruik in de tertiaire sector. Meer informatie over dit onderwerp vindt u in de specifieke focus .

Over de jaren heen volgt de energie-intensiteit van de tertiaire sector (per baan) sinds het begin van de jaren 2000 een dalende tendens (-25% tussen 2002 en 2020, met klimaatnormalisatie).

Energie-intensiteit van de tertiaire sector, per energiedrager

Evolutie van de energie-intensiteit van de tertiaire sector (per baan in de dienstensector – referentie = 1995) in het Brussels Gewest, in functie van de energiedrager

Bron: Gewestelijke energiebalans (versie v2020.2.3-2.2) en Nationale Bank van België, volgens INR, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022

Deze algemene trend kan nader verklaard worden door te analyseren hoe de tertiaire intensiteit (per baan) per energiedrager evolueert: sinds 1998 is er een duidelijke daling merkbaar van het brandstofverbruik (gelijkgesteld aan de verwarmingsbehoeften). Daarentegen werd tot in 2006 een sterke stijging van het elektriciteitsverbruik waargenomen, sindsdien stabiliseerde zich dit en vervolgens een daling (het verschil tussen 2013 en 2014 is gelinkt aan een methodeverandering).

Verklarende factoren

Er zijn meerdere factoren die deze ontwikkeling kunnen verklaren:

• de evolutie van de tertiaire activiteit in Brussel (type, aantal banen, …);
• de evolutie van de uitrusting van de ondernemingen (type en comfortniveau van het vastgoedpark, elektrische en elektronische uitrustingen, …);
• de verbetering van de energetische kwaliteit van het gebouwenpark (met o.a. isolatie van de gebouwen of nieuwe constructies die op dit vlak beter presteren);
• de verbetering van de energie-efficiëntie van de gebruikte uitrustingen (in casu: de kantoorautomatisering of verwarmingsinstallaties);
• het effect van energiebesparende gedragingen, opgedrongen (bijvoorbeeld door de stijgende energieprijzen of via reglementeringen) of vrijwillig (omdat de beheerders gevoelig zijn geworden voor de milieuproblemen en voor het zuinig omspringen met natuurlijke rijkdommen of omdat er een lagere bezettingsgraad van kantoren was zoals in 2020): een betere afstelling van de installaties, verlaging van de verwarmingstemperatuur in gebouwen, …

Energie-intensiteit van de industrie

In 2019 bedroeg de energie-intensiteit van de industriële sector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gemiddeld 188.967 kWh per miljoen euro toegevoegde waarde in volume. De aldus berekende energie-intensiteit van de industrie nam tot 2017 licht toe, en lijkt sindsdien af te nemen.

Wat is energie-intensiteit in de industriesector?

De energie-intensiteit van een sector is de verhouding tussen de hoeveelheid door die sector verbruikte energie en een representatieve variabele. Een hogere energie-intensiteit komt dus overeen met:

• ofwel een hoger energieverbruik voor een zelfde niveau van de in aanmerking genomen variabele,
• ofwel een beperking van de gebruikte representatieve variabele (daling van de waarde van de noemer in de berekende verhouding, wanneer het energieverbruik -of teller- constant blijft),
• ofwel een combinatie van beide.

Om de energie-intensiteit van de economische activiteiten te ramen, worden er twee benaderingen gehanteerd: de intensiteit kan berekend worden met het aantal werknemers of de productie  (toegevoegde waarde). Aangezien de industrie gekenmerkt wordt door een sterke mechanisering van het werk, gaat de voorkeur naar de tweede benadering. De energie-intensiteit van de industriële sector wordt hier zodoende berekend op basis van de gegevens over de toegevoegde waarde in volume. Deze zijn meer representatief voor de geproduceerde hoeveelheden dan de gegevens over de toegevoegde waarde tegen lopende prijzen, aangezien deze laatste onderhevig zijn aan de inflatie.

De evolutie van de energie-intensiteit van de industrie

Evolutie van de energie-intensiteit van de industrie (t.o.v. de toegevoegde waarde in volume, uitgedrukt in miljoenen kettingeuro’s) in het Brussels Gewest

Bron: Gewestelijke energiebalansen (versie v2020.2.3-2.2) en BISA, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022

In 2019 bedroeg het gemiddelde energieverbruik van de industriële sector in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest 188.967 kWh per miljoen euros toegevoegde waarde in volume.

Qua evolutie doorheen de tijd lijkt energie-intensiteit van de industrie tussen 2010 en 2017 gestegen (met 22%) en in 2019 gedaald (met 7% ten opzichte van 2018).

Verklarende factoren

Deze evolutie kan worden verklaard door verschillende factoren, met name de evolutie van het industriële weefsel (type activiteit) of de schaal van de Brusselse industriële activiteit. De evolutie van de energie-intensiteit hangt inderdaad af van de relatieve evolutie van twee variabelen:

Evolutie van het energieverbruik, van de toegevoegde waarde in volume en van de energie-intensiteit van de industrie (die eruit voortvloeit) (2005 = 100) in het Brussels Gewest

Bron: Gewestelijke energiebalansen (versie v2020.2.3-2.2) en BISA, berekeningen van Leefmilieu Brussel, 2022

• een daling van het energieverbruik (bv. sinds 2016) kan verband houden met een verschuiving in de industriële structuur naar minder energie-intensieve activiteiten, en/of met een rationalisatie van het energieverbruik (betere energie-efficiëntie van de uitrustingen en industriële processen, groeiende aandacht voor energiebesparende gedragingen bijvoorbeeld door de stijgende energieprijzen); en omgekeerd, voor een toename van het verbruik, bijvoorbeeld tussen 2011 en 2016. 
• een daling van de activiteit van bepaalde subsectoren die representatief zijn voor de industriële activiteit in het BHG wordt vastgesteld via de toegevoegde waarde in volume tussen 2015 en 2017 (het verschil tussen 2008 en 2009 is te wijten aan een methodologische sprong in de berekening van de toegevoegde waarde). Deze daling ligt deels ook aan de oorsprong van de vermindering in energieverbruik

Energieverbruik gelinkt aan transport

Het energieverbruik gelinkt aan transport (openbaar en privaat) van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vertegenwoordigt in 2020 meer dan een vijfde van het totaal Brussels energieverbruik (21%). Dit is hoofdzakelijk toe te schrijven aan het wegvervoer (91% van het totale verbruik gelinkt aan transport in 2020).

Evolutie van het aan het vervoer gekoppelde energieverbruik

Het geraamde energieverbruik voor vervoer (verplaatsingen van personen en goederen; openbaar en privaat; over de weg, het spoor, het water en off-road) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest heeft dalingen en stijgingen gekend tussen 1990 en 2019. Ze is momenteel goed voor meer dan een vijfde van het Brussels totaal eindverbruik (3620 GWh, of 21% van het totaal, aandeel dat sinds 2014 stabiel is).

Dat verbruik is in de eerste plaats toe te schrijven aan het vervoer over de weg (privaat en, in beperkte mate, openbaar), wat in 2020 goed was voor 91% (3300 GWh) van het totaal eindverbruik door het vervoer.  

Evolutie van het voor vervoer berekende energieverbruik, tussen 1990 en 2020, in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Bron: Energiebalansen van het BHG 2020 (versie v2020.2.3-2.2)
(OVW: berekend, rekening houdend met de onderste verbrandingswaarde van elk beschouwd brandstoftype, met andere woorden de hoeveelheid thermische energie die per massa-eenheid brandstof vrijkomt bij de verbranding ervan)

Verschillende factoren bepalen de vervoersvraag van personen- en goederentransport

De factoren die de vraag naar personenvervoer beïnvloeden zijn:

• De demografische bevolkingskenmerken (aantal inwoners/ huishoudens, samenstelling van de bevolking op basis van leeftijd, samenstelling van de huishoudens, …);
• De socio-economische kenmerken van de bevolking (koopkracht van de huishoudens; belang van bijvoorbeeld het woon-werkverkeer of woon-schoolverkeer);

• De ruimtelijke ordening (mengeling van functies) ;
• De pendelstromen en de werkorganisatie (toenemende praktijk van telewerkenWerk verrichten buiten het kantoor, b.v. thuis, met behulp van computers en telecommunicatiemiddelen).

En, voor wat betreft de vraag naar goederentransport:

• De economische activiteit (samenstelling van het economisch netwerk en met name het belang van de activiteit) ;
• De mondialisering van de economie et de globalisering van de markten;
• De evolutie van de brandstofprijzen en van de arbeidskrachten.
• De evolutie van de productie- en consumptiepatronen

Vrij stabiele afgelegde afstanden en stijgende brandstofprijzen

Merken we hierbij op dat de afgelegde afstanden over de weg door motorvoertuigen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tussen 2002 en 2015 stabiel waren (de sprong tussen 2012 en 2013 is te wijten aan een methodologisch hiaat en niet aan een gewijzigde tendens), terwijl zowel de bevolking als de werkgelegenheid blijft toenemen. Daarna stegen ze lichtjes, om in 2020 sterk te dalen als gevolg van de lockdown.

De door de motorvoertuigen over de weg afgelegde afstanden in het Brussels Gewest

Bron: Statbel (1990-2012 volgens de FOD Mobiliteit en Transport en sinds 2013 volgens Brussel Mobiliteit)

De brandstofprijzen fluctueren: een sterke stijging tussen 2000 en 2012, een daling tot 2016, en een verdere stijging vanaf 2017, en daarna daling in 2020. Ook moet worden opgemerkt dat, voor het eerst sinds 1990, de prijs van diesel sinds 2018 gelijk aan of hoger is dan die van benzine.

De evolutie van de brandstofprijzen zou een van de verklarende factoren kunnen zijn voor de evolutie van het energieverbruik door de transportsector.

Evolutie van de brandstofprijzen aan de pomp

Bron : Statbel (volgens de Algemene directie Energie - FOD Economie)

Ook andere elementen bieden weliswaar een verklaring zoals de verzadiging van het Brussels wegennet en de herinrichting van de wegen (vermindering van het aantal rijstroken, fietspaden, zones 30, verkeersdrempels…), de verbetering van de prestaties van het wagenpark, een rationalisering van de verplaatsingen en de geleidelijke overschakeling van wegvervoer naar andere minder energieverslindende vervoersmodi. We stellen effectief een stijging vast van het gebruik van het openbaar vervoer, fiets en goederenvervoer per boot (zie gegevens over mobiliteit in het hoofdstuk Context).

Energie uit hernieuwbare bronnen in het Brussels gewest

Het potentieel voor energieproductie vanuit hernieuwbare bronnen is op het grondgebied van het Gewest eerder beperkt, omwille van de stedelijke dichtheid en de nabijheid van de luchthaven.
In 2020 bedroeg de productie van elektriciteit en warmte uit hernieuwbare bronnen in het Gewest 300,1 GWh (brandhout inbegrepen), waarbij de in het vervoer verbruikte hernieuwbare energie (biobrandstoffen aan de pomp) van 284,4 GWh moet worden opgeteld. Het grootste deel van de elektriciteit en de warmte is afkomstig van de exploitatie van biomassaGeheel van planten en dieren, alsook het daarmee gepaard gaande organische afval. De plantaardige biomassa komt uit de fotosynthese voort en is een bron van hernieuwbare energie. en zonnepanelen.

Een verhoogde productie van energie uit hernieuwbare bronnen als doel

Energie geproduceerd vanuit hernieuwbare bronnen is energie waarvan de exploitatie geen voorraden van beperkte of fossiele bronnen aantast. Ze is bijvoorbeeld afkomstig van zonnestraling (aangewend voor diens warmte of voor de productie van elektriciteit), kinetische energie van de wind, van de warmte die aanwezig is in de lucht, de bodem of het water, en van biomassa.

Deze bronnen voor hernieuwbare energie (HE) bieden in het algemeen een heel aantal voordelen en mogelijkheden, zoals, een verminderde afhankelijkheid van fossiele brandstoffen en een beperking van de impact van hun gebruik op de leefomgeving. Ze verminderen de afhankelijkheid voor energie en verhogen de zekerheid van de energievoorziening, ze creëren lokale tewerkstelling en ze stimuleren onderzoek en innovatie.

Een verhoogde productie van energie vanuit hernieuwbare bronnen is bovendien een doelstelling van het energie- en klimaatpakket van de Europese Unie en van het regionale beleid (zie hieronder).

Ontwikkelingspotentieel van hernieuwbare energie in het Brussels Gewest

Door de sterke verstedelijking en dichtheid, ondervindt het BHG een aantal beperkingen hiervoor, met name:

• De afwezigheid van mogelijkheden voor grote windmolens (wegens de restrictie van de nabijgelegen luchthaven) of grote fotovoltaïsche velden,
• het zeer beperkte potentieel voor grootschalige windenergie,
• De reglementaire voorwaarden voor de inplanting van projecten voor de terugwinning van energie uit biomassa en de daarmee samenhangende luchtkwaliteitsproblemen,
• De grote hoeveelheid aan eigenaar-verhuurders en mede-eigenaars,
• De aanwezigheid van een uitgebreid gasdistributienetwerk,

Deze beperkingen zijn dan wel reëel en veelbetekenend, toch moet ook worden opgemerkt dat het Gewest over een grote troef beschikt: zijn dicht en wijdverspreide elektriciteitsnetwerk. Een dergelijk netwerk zou de injectie van de (niet zelf-geconsumeerde) productie van gedecentraliseerde installaties kunnen vergemakkelijken en zo de exploitatie van de productie verhogen door het verlies te beperken. Zonne-energie, en meer in het bijzonder fotovoltaïsche zonnepanelen, vertonen hiervoor een groot potentieel, maar daarnaast zijn er nog andere mogelijkheden, zoals de aanwezigheid van een ondergrond die gunstig is voor ondiepe verticale geothermie. Er zij ook op gewezen dat energiegemeenschappen via de facilitator van de energiegemeenschap kunnen worden gebruikt om burgers en bedrijven bewust te maken van de bestaande mogelijkheden voor het delen en zelf verbruiken van hernieuwbare energie.

Evolutie van de gewestelijke politiek wat betreft energie uit hernieuwbare bronnen

Sinds 2005 steunt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de hernieuwbare energie op verschillende manieren, met name via het systeem van groenestroomcertificaten, het eco-reno krediet (vroeger bekend als de groene lening van Brussel), energiepremies, de terbeschikkingstelling van een netwerk aan experten (dienst facilitator “duurzame gebouwen” en Homegrade), en via het programma Renoclick (vroeger SolarClick/NRClick) voor de openbare instellingen.

Sinds de aanname in juni 2016 van het gewestelijke Lucht-, Klimaat- en Energieplan door de Gewestelijke Regering en in het kader van de verwachte actualisering ervan in 2023, vormt de ontwikkeling van hernieuwbare energie een hoofdlijn in diens geïntegreerde politiek.

In deze context heeft de Regering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest in oktober 2016 zijn strategie aangenomen betreffende hernieuwbare energiebronnen, waarin ook de verdere exploitatie van het potentieel aan zonne-energie, met neme fotovoltaïsche zonnepanelen, opgenomen is. Er is een reeks initiatieven  ontwikkeld om overheden, KMO’s en burgers te stimuleren om direct of indirect in dergelijke projecten te investeren.

De inspanningen die in de periode 2021-2030 moeten worden geleverd, zijn ook gepland in de Brusselse bijdrage aan het nationale Energie- en Klimaatplan 2030: dit plan is gericht op de lokale productie van 470 GWh energie uit hernieuwbare bronnen en de uitvoering van een investeringsstrategie buiten het grondgebied van het BHG die de productie van 780 GWh mogelijk maakt. Het Belgische plan werd eind 2019 bij de Europese Commissie ingediend, zoals vereist door de regelgeving.

De productie van energie uit hernieuwbare bronnen in het Brussels Gewest

De Europese wetgeving (Richtlijn 2009/28/EG, art. 5) verdeelt de energie, afkomstig vanuit hernieuwbare bronnen, in 3 categorieën volgens gebruik: de productie van elektriciteit, de productie van warmte of koude, en de productie van drijf- of motorkracht voor het transport.

Alleen de productie van elektriciteit en warmte, afkomstig van hernieuwbare bronnen, vallen onder de verantwoordelijkheid van het Gewest, terwijl de HE-productie van motorkracht voor het transport een federale aangelegenheid is, via diens productbeleid (biobrandstoffen). Gezien er momenteel geen gegevens over de productie van koude in het Gewest beschikbaar zijn, werden ze hier dan ook niet opgenomen.

Indeling van de bronnen van hernieuwbare energie in het Brussels Gewest, in functie van hun gebruik

Bron: Gebaseerd op de gewestelijke energiebalans

Elektriciteit uit hernieuwbare bronnen

In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bedroeg in 2020 de gestadig aangroeiende productie van elektriciteit op basis van hernieuwbare energiebronnen 230,83 GWh.

Dit werd mogelijk gemaakt door twee circuits: biomassaGeheel van planten en dieren, alsook het daarmee gepaard gaande organische afval. De plantaardige biomassa komt uit de fotosynthese voort en is een bron van hernieuwbare energie. en zonnepanelen.

44% van de HE elektriciteit die in het BHG geproduceerd wordt (101,64 GWh in 2020) komt uit de exploitatie van biomassa, die verschillende vormen kan aannemen:

• Vast: de organische fractie van het ongesorteerde afval, dat behandeld wordt door de afvalverbrandingsoven in Neder-Over-Heembeek (deze is gekoppeld aan 3 turbines met een totaal vermogen van 45 MWe).

In 2020 werd op die manier 488.620 ton huishoudelijk en gelijkgesteld afval verbrand in BHG. De organische fractie ervan bedraagt 52% in 2020 (volgens de berekeningen van Brugel). De warmte die vrijkomt bij de verbranding transformeert het water dat aanwezig is in de leidingen van een verwarmingsketel, tot oververhit stoom, wat vervolgens naar een turbine gestuurd wordt om elektriciteit te maken. Dit leverde in 2020 111,60 GWh aan elektriciteit uit hernieuwbare bronnen op, waarvan 87,09 GWh op het netwerk werd geplaatst en kan daarom effectief in aanmerking worden genomen (de rest diende voor auto-consumptie in de industriële processen van de verbrandingsovenEenheid waarin de brandbare bestanddelen van afval bijna totaal worden verbrand. Het afval dat niet kon worden gerecycleerd, wordt verbrand. en de turbine).

• Vloeibaar: koolzaadolie die benut wordt in installaties voor warmtekrachtkoppelingWarmtekrachtkoppeling is de gelijktijdige opwekking in één proces van thermische energie en elektrische of mechanische energie. (RICHTLIJN 2012/27/EU). Deze biobrandstof wordt ingevoerd, maar de transformatie ervan tot elektriciteit gebeurt op het grondgebied van het Gewest en dus wordt deze beschouwd als lokale productie. Zo werd 0,25 GWh netto hernieuwbare elektriciteit geproduceerd.
• Gasvormig: biogas gewonnen uit de vergisting van zuiveringsslib op de site van het waterzuiveringsstationInstallatie waar vervuild water weer zuiver wordt gemaakt. Brussel Noord uitgebaat door Aquiris en benut in installaties voor warmtekrachtkoppeling. Zo werd 14,29 GWh netto hernieuwbare elektriciteit geproduceerd.

Sinds 2007 neemt de productie van elektriciteit m.b.v. zonnepanelen gestadig toe. In 2020 zou op deze manier 129,19 GWh geproduceerd zijn, wat overeenkomt met 56% van de gewestelijke hernieuwbare elektriciteitsproductie. De aanzienlijke groei sinds 2018 is vooral te danken aan nieuwe grootschalige installaties die binnen of door privébedrijven zijn opgezet, onder meer via het systeem van derden-investeerders.

Evolutie van het gecumuleerd vermogen en van de totale nettoproductie met zonnepanelen in het Brussels Gewest

Bron: Gebaseerd op de gewestelijke energiebalans 2020 (v2020.2.3-2.2)

Warmte uit hernieuwbare bronnen

Hernieuwbare bronnen voor de productie van warmte in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn biomassaGeheel van planten en dieren, alsook het daarmee gepaard gaande organische afval. De plantaardige biomassa komt uit de fotosynthese voort en is een bron van hernieuwbare energie. (brandhout), de verschillende warmtepompsectoren, zonne-energie (thermische zonne-energie), organisch afval en hernieuwbare warmtekrachtkoppelingWarmtekrachtkoppeling is de gelijktijdige opwekking in één proces van thermische energie en elektrische of mechanische energie. (RICHTLIJN 2012/27/EU) op basis van koolzaadolie.

De warmte die geproduceerd werd vanuit hernieuwbare bronnen in het Brussels Gewest bedroeg 69,27 GWh in 2020.

Vaste biomassa, voornamelijk brandhout, vormt de hoofdbron (49,95 GWh, of 72% in 2020). De warmtepompen produceren 19% van de hernieuwbare warmte (13,18 GWh). Ook is er een deel afkomstig van thermische zonnepanelen, die 5,70 GWh, of 8% van de hernieuwbare warmte produceerden in 2020, en van koolzaadolie teruggewonnen door warmtekrachtkoppeling (0,45 GWh, of 1%).

Evolutie van de productie van warmte uit hernieuwbare bronnen, verbruikt in het Brussels Gewest (2014-2020)

Bron: Gebaseerd op de gewestelijke energiebalans van 2020 (v2020.2.3-2.2)

Energie uit hernieuwbare bronnen in het vervoer

De hernieuwbare energiebronHernieuwbare energie is energie uit hernieuwbare niet-fossiele bronnen, namelijk: wind, zon, aerothermische, geothermische, hydrothermische energie en energie uit de oceanen, waterkracht, biomassa, stortgas, gas van rioolzuiveringsinstallaties en biogassen. (RICHTLIJN 2009/28/EG). die voor het transport wordt aangewend, bestaat uit biobrandstoffen (biodiesel en bio-ethanol, ingevoerd in het BHG) die worden verwerkt in de voertuigbrandstoffen die aan de pomp worden verkocht (ingevoerd in het Brussels Gewest). Hernieuwbare elektriciteit die door vervoersactiviteiten wordt verbruikt, wordt niet meegerekend om elk risico van dubbeltelling te vermijden (de elektriciteit uit hernieuwbare energiebronnen die aan het net wordt onttrokken voor het opladen van batterijen is immers gedeeltelijk afkomstig van lokale elektriciteitsproductie uit hernieuwbare energiebronnen).

De hoeveelheid biobrandstof die in 2020 in het Brussels Gewest werd verbruikt, wordt geschat op 284,42 GWh.

Het fotovoltaisch potentieel van de brusselse daken

Om de energieproductie uit hernieuwbare bronnen te verhogen, wordt ingezet op fotovoltaïsche zonnepanelen op de daken van de woningen van de Brusselse bevolking en van openbare gebouwen. Het potentieel dat in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) gelinkt kan worden aan zonne-energie is groot. De productie van de reeds gerealiseerde installaties bedraagt 129,2 GWh in 2020, d.w.z. 2/3 van het doel voor 2030.
Ontdek de verspreiding van deze installaties en het regionale potentieel.

De Brusselse regering heeft beslist om tegen 2025 de uitstoot van broeikasgassenGas dat een gedeelte van de zonnestralen absorbeert en herverdeelt onder de vorm van stralingen, die andere gasmoleculen ontmoeten en zodoende het proces herhalen en het broeikaseffect veroorzaken, met een warmteverhoging als gevolg. De belangrijkste broeikasgassen waarvan de oorsprong voornamelijk met menselijke activiteiten verband houden zijn kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en troposferisch ozon (O3). met 30% te verminderen (ten opzichte van 1990) en de productie van energie uit hernieuwbare bronnen in het BHG te verdubbelen van ongeveer 2% in 2013 naar 4% in 2020.

Zonne-energie in Brussel

Onder energie uit hernieuwbare bronnen wordt energie verstaan waarvan de exploitatie geen voorraden van beperkte of fossiele bronnen aantast. Windenergie, hydraulische energie of waterkracht, geothermische energie of aardwarmte en zonne-energie zijn voorbeelden hiervan. Op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) is het potentieel voor energieproductie vanuit hernieuwbare bronnen echter eerder beperkt, omwille van de stedelijke dichtheid en de nabijheid van de luchthaven. Daarom is het nuttig om de mogelijkheden van zonne-energie te onderzoeken, meer in het bijzonder fotovoltaïsche zonnepanelen. De Brusselse daken vormen hiervoor de ideale dragers.

Het BHG heeft als doel om in 2020 te beschikken over een fotovoltaïsch potentieel van 87 GWh en in 2030 van 185 GWh. Hierbij wordt ingezet op particulieren en privébedrijven, maar ook op publieke instellingen als energieproducenten. In 2020 bedroeg de totale elektriciteitsproductie van fotovoltaïsche installaties 129,2 GWh, wat 1/3 meer is dan het doel dat het Gewest voor 2020 had vastgesteld en 2/3 van het streefcijfer voor 2030.

Evolutie van het gecumuleerd vermogen aan fotovoltaïsche installaties in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, en verdeling van de productie over de sectoren in 2020

Bron: Energiebalans van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gepubliceerd in 2022, Leefmilieu Brussel

Het gecumuleerd vermogen stijgt voornamelijk sinds 2011. De in 2013 en sinds 2018 vastgestelde stijging wordt hoofdzakelijk verklaard door nieuwe grote installaties die in of door privébedrijven werden opgetrokken. Het geïnstalleerd fotovoltaïsch vermogen is in 2020 als volgt verdeeld: 49% van het fotovoltaïsch vermogen is toe te schrijven aan de industrie, 32% aan de tertiaire sector en 19% aan de residentiële sector (woningen). 

Het totaal fotovoltaïsch potentieel van het Gewest werd in 2017 geschat op bijna 2.500.000 kW (in het kader van de ontwikkeling van de zonnekaart van het BHG). Er is een duidelijk verschil tussen gemeenten, met name is het fotovoltaïsch potentieel groot in Brussel, maar eerder beperkt in Koekelberg en Sint-Joost-ten-Noode. De cumulatieve capaciteit van de reeds bestaande installaties (2020) komt overeen met bijna 197.000kW (ofwel 8% van het potentieel). Ook de realisatiegraad varieert erg tussen de gemeenten. In tegenstelling tot de realisaties, is het potentieel dus een berekende waarde, wat toch opgemerkt dient te worden. Daarenboven vertrekt deze schatting vanuit het principe dat de totaliteit van de daken zal bedekt worden met fotovoltaïsche zonnepanelen, wat in de praktijk niet het geval zal zijn.

Verdeling van het fotovoltaïsch potentieel en de gerealiseerde productie per gemeente in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

Bron: Energiebalans van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest versie 2022, Leefmilieu Brussel & APERe

De zonnekaart als hulpmiddel om te beslissen voor particulieren

Meer dan de helft van de Brusselaars denkt bij hernieuwbare energie spontaan aan zonnepanelen, zo leert ons een studie die werd besteld door Leefmilieu Brussel. Toch kennen zonnepanelen niet hetzelfde succes als in de naburige gewesten, want de hoeveelheid beschikbare energie voor eindverbruik in het Brussels Gewest vertegenwoordigt slechts 3% van de totale beschikbare energie. En hoewel 40% van de Brusselaars de plaatsing van zonnepanelen al overwogen heeft, deden ze dit niet, voornamelijk omdat ze dachten dat de installatie te duur zou zijn (50%) of omdat hun woning deel uitmaakt van een mede-eigendom (21%) waardoor de plaatsing te ingewikkeld te organiseren is.

Het doel van de zonnekaart is om aan de Brusselaar aan te tonen dat de installatie van zonnepanelen wel (financieel) heel interessant is.

Het zonne- en thermisch potentieel van een dak is te ontdekken via Zonnekaart.brussels. Na de invoering van het adres, krijgt de Brusselaar toegang tot een visuele weergave van zijn dak en ziet hij welke delen ervan zonnepotentieel hebben, hoeveel zonnepanelen er nodig zijn om maximaal te produceren en wat de installatiekosten ervan zijn. Ook krijgt hij een schatting van wat de zonnepanelen kunnen opbrengen, uit de verkoop van groenstroomcertificaten gedurende 10 jaar enerzijds (er zij op gewezen dat deze periode sinds januari 2021 is teruggebracht tot 5 jaar) en door energiebesparing anderzijds, om nog maar te zwijgen van de milieuwinst (vermeden CO₂-uitstoot).

De informatie op de Brusselse Zonnekaart

Bron: Leefmilieu Brussel

De doelstelling van deze tool is uiteraard de aanmoediging van de installatie van de panelen om de energieproductie uit hernieuwbare bronnen te doen toenemen en zo de vastgestelde doelen te bereiken.

Fotovoltaïsche panelen op de daken van openbare gebouwen

Het SolarClick-programma voorzag in de installatie van fotovoltaïsche zonnepanelen op de daken van openbare gemeente- en gewestgebouwen zoals administratieve gebouwen en sportinfrastructuur, maar ook bijvoorbeeld scholen en kinderdagverblijven. Dit programma heeft aldus bijgedragen tot de verwezenlijking van de doelstelling die aan onze Regio is opgelegd: een verdubbeling van de productie van energie uit hernieuwbare bronnen tegen 2020. Het doel was om tussen 2017 en 2020 bijna 85.000m² fotovoltaïsche panelen te laten installeren op de daken van openbare gebouwen in het Gewest, om vanaf 2020 11 GWh/jaar te produceren en de CO₂-uitstoot met 4.500 ton te verminderen. De Brusselse regering heeft de uitvoering van dit regionale programma toegewezen aan Sibelga, in samenwerking met Leefmilieu Brussel.

Eind 2021 waren de daken van 116 openbare gebouwen uitgerust met een totaal van meer dan 51.000 m³ fotovoltaïsche panelen, met een totale capaciteit van 10.339 kWp. Deze gebouwen zijn hoofdzakelijk scholen (39%), kantoren (19%), werkplaatsen/garages (11%), sportcentra (9%) en woningen en kinderdagverblijven (elk 7%). Dit resulteert in een besparing van bijna 6.700 ton CO₂ (Jaarverslag 2021 en Statistieken 2020 en 2021 van Sibelga).

Voor de financiering van SolarClick werd een totaal budget van 20 miljoen euro vrijgemaakt, waarvan 14,1 miljoen euro tegen eind 2021 daadwerkelijk was toegewezen. Hiermee werd een groot deel van de (plaatsings)werken gefinancierd waarna de openbare overheid over gratis elektriciteit kan beschikken en het gewest in ruil de groenestroomcertificaten krijgt die ze vervolgens kan verkopen om een Klimaatfonds op te richten.

Dit programma is nu samengevoegd met het NRClick-programma om te evolueren naar een Uniek Loket voor de ondersteuning van de Brusselse overheidsinstanties bij de algemene renovatie van hun gebouwen, genaamd RenoClick, dat deel uitmaakt van de Renolution-strategie. De eerste werkzaamheden in dit kader moeten in 2024 worden uitgevoerd, zodra de nodige studies zijn afgerond.

De certificatie van de energieprestatie van gebouwen (EPB)

Een certificaat van de energieprestatie van een gebouw (EPB) bevat gestandaardiseerde en objectieve informatie waarmee de energieprestatie en de energie-efficiëntie van een gebouw beoordeeld kan worden en vergeleken met dat van andere gebouwen. Elke woning van 18m² of meer en elk kantoor van 500m² of meer dat in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) te koop of te huur wordt aangeboden, is verplicht om een EPB-certificaat te hebben. Ook openbare gebouwen kunnen beschikken over een EPB-certificaat. Minder dan 5% van de geldige EPB-certificaten in het register delen de woonéénheid in bij energieklasse A of B en ongeveer 30% betreft een attest voor energieklasse G. Deze laatste klasse geldt zelfs voor meer dan de helft van de geldige EPB-certificaten voor huizen.

In het BHG maakt het energieverbruik van de gebouwen ongeveer 70% van het totale energieverbruik uit. Om de doelstellingen betreffende de vermindering van de CO2-uitstoot, die hiermee verband houdt, te kunnen bereiken, is het dan ook belangrijk om over een tool te beschikken dat focust op het energieverbruik en de energieprestatie van gebouwen. 

De EPB-reglementering voor de vermindering van energieverbruik

In het BHG bestaat de EPB-reglementering uit een ordonnantie (Ordonnantie van 2 mei 2013 houdende het Brussels Wetboek Lucht, Klimaat en Energiebeheersing) die de vermindering beoogt van het primaire energieverbruik en de CO₂-uitstoot die verband houden met de exploitatie van gebouwen, zonder dat de gebruikers aan comfort moeten inboeten. Daaruit vloeiden ook enkele ministeriële besluiten  en enkele uitvoeringsbesluiten voort. 

Deze EPB-reglementering bevat, naast een luik ‘Technische EPB-installaties’ met de reglementering voor verwarming en voor klimaatregeling en een luik ‘EPB-werken’ bij bouw- en renovatieprojecten, een derde luik betreffende het ‘EPB-certificaat’. Met zo’n certificaat is het voor kandidaat-huurders en –kopers mogelijk om eigendommen te vergelijken op het vlak van energie-efficiëntie. Elke woning (van 18m² of meer) en elke grote kantooroppervlakte (van 500m² of meer) die te huur of te koop wordt gesteld, dient sinds 2011 te beschikken over een EPB-certificaat dat deze informatie vermeldt. Ook overheidsinstellingen doen mee: zij moeten, in hun voorbeeldrol voor rationeel en verminderd energieverbruik, aan de ingang van hun gebouw een ‘EPB-certificaat openbaar gebouw’ uithangen, dat het energieverbruik aangeeft en dat jaarlijks vernieuwd dient te worden. 

Een EPB-certificaat (voor residentiële gebouwen) bevat een energieklasse en energiebesparende aanbevelingen

In tegenstelling tot op een energiefactuur, wordt het resultaat van het EPB-certificaat uitgedrukt in ‘primaire energieEnergie die zonder enige transformatie beschikbaar is in de natuur.’, hetzij de energie die nodig is om de verbruikte energie te produceren. Deze houdt dus niet alleen rekening met de energie die in het gebouw wordt verbruikt, maar ook met de energie die nodig is om deze energie te produceren. Op de hoeveelheid verbruikte energie wordt een standaard conversiefactor toegepast die rekening houdt met de brandstof die werd gebruikt om de energie te produceren.

Er bestaan verschillende modellen van de EPB-certificaten, afhankelijk van de bestemming van het gebouw en de datum van indiening van de stedenbouwkundige vergunningsaanvraag, maar ongeacht het model, toont het EPB-certificaat een energieklasse aan op een schaal van A++ (heel energiezuinig) tot G (heel energiegulzig). Deze energieklasse wordt bepaald op basis van de energiekenmerken van het goed, met name het type van verwarming en de gebruikte energie, de oppervlakte en isolatie van verlieswanden, het bestaan van zonnepanelen, etc. 

De schaal -volgens berekende primaire energie- van de energieklassen van A tot G werd ontworpen om er het volledige vastgoedpark van Brussel in te kunnen opnemen, zowel de huizen als de appartementen, oud of nieuw. Het is effectief moeilijker om een goede energieprestatie te bereiken met een vrijstaande woning, die meer gevels heeft die in contact zijn met de buitenlucht, dan met een compact appartement, waar minder warmte verloren gaat.

De schaal van de energieklassen (links) en een voorbeeld van aanbevelingen op een EPB-certificaat (rechts)

Op een EPB-certificaat staan eveneens de belangrijkste 3 aanbevelingen voor energiebesparing vermeld. Deze aanbevelingen hebben voornamelijk betrekking op de isolatie van de schil van het gebouw, de leidingen en de aanhorigheden van de technische installatie. Ze kunnen vrij gemakkelijk worden toegepast. Ze houden rekening met de rentabiliteit en de technische haalbaarheid.

In tegenstelling tot openbare gebouwen waarvoor het certificaat jaarlijks hernieuwd moet worden, heeft een certificaat voor woonéénheden een geldigheidsduur van 10 jaar indien de energiekenmerken van het gebouw niet gewijzigd worden. Het wordt opgemaakt door een erkend certificateur.

Het register van de EPB-certificaten van de Brusselse woningen

De energieklasse van een Brusselse woning kan teruggevonden worden in het register van de EPB-certificaten van de Brusselse woningen. Een opzoeking in dit online register kan aan de hand van het nummer van een EPB-certificaat of een adres. Hiermee kan enkele basisinformatie verkregen worden, met name wanneer het certificaat afgeleverd werd, tot wanneer het geldig is, de erkende certificateur, de energieklasse en het kengetal. Op die manier kunnen woningen nog vóór een bezoek vergeleken worden en bovendien bevat het register enkel de geldige certificaten. De technische en concrete informatie betreffende de isolatie, het (water)verwarmingssysteem en ook de aanbevelingen om de energieprestatie te verbeteren, zijn niet openbaar en bevinden zich op het certificaat zelf.

De EPB-certificatie van Brusselse woningen onder de loep 

Sinds 2011 wordt de evolutie van het aantal afgeleverde certificaten voor Brusselse woonéénheden (bestaande en nieuwe woningen) opgevolgd. Hierbij werd geen rekening gehouden met certificaten waarvan de geldigheid afloopt en certificaten die herroepen worden (door veranderde energiekenmerken). Met een gemiddeld aantal van 2500 afgeleverde certificaten per maand, telt het BHG in november 2019 ruim 250.000 EPB-gecertificeerde woonéénheden. 

De evolutie van het aantal woningen met geldig EPB-certificaat in het BHG

Met uitzondering van 2012 wordt, zoals uit onderstaande grafiek blijkt, jaarlijks een groter aantal certificaten afgeleverd in het kader van een verkoop dan wel in het kader van een verhuur. Hierbij dient opgemerkt te worden dat een certificaat niet meer geldig is wanneer de energiekenmerken (bv. isolatie of aanwezigheid van zonnepanelen) van een woonst veranderd zijn. De geobserveerde tendens op de grafiek kan ook verklaard worden door het feit dat een certificaat voor een woonéénheid 10 jaar geldig blijft indien de energiekenmerken niet veranderen. De evolutie van het aantal nieuwe certificaten zal aldus verschillen voor verhuur en verkoop van een woning : een verhuurde woning ondergaat mogelijk minder snel een wijziging van deze energiekenmerken tussen huurders. Ook is er vaak minder tijd tussen huurders dan wel tussen kopers waardoor bij verhuur minder vaak een (nieuw) certificaat dient aangevraagd te worden. Ook een minder goede naleving van de regelgeving hieromtrent kan hierbij een rol spelen. 

Proportie certificaten voor de verkoop versus de verhuur van een woning 

Minder dan 5% van de geldige EPB-certificaten delen de woonéénheid in bij energieklasse A of B en ongeveer 30% betreft een attest voor energieklasse G. Deze laatste klasse geldt zelfs voor meer dan de helft van de geldige EPB-certificaten voor huizen. 

De aanbevelingen, zoals het isoleren van het dak of een blinde muur of het vervangen van ramen, die op de EPB-certificaten vermeld worden en waarbij een indicatie is toegevoegd tot hoeveel energie voor de woning erdoor bespaard kan worden, kunnen beschouwd worden als een goed leidraad om het energieverbruik van gebouwen en dus ook de CO2-uitstoot te doen dalen. Het niveau van energiezuinigheid van een gebouw hangt ook af van de manier waarop het gebouw wordt gebruikt en beheerd.  Ook de afstelling, het onderhoud en het gebruik van ruimtes moeten dus bestudeerd worden om de energiefactuur en de  ecologische voetafdrukMeeteenheid waarbij getracht wordt de milieu-impact van de mens te vatten met 1 indicator. Daarmee wordt de oppervlakte aan vruchtbare aarde geschat die nodig is om te voldoen aan de noden van een populatie in termen van hulpbronnen en afvalabsorptie. De ecologische voetafdruk wordt uitgedrukt in hectaren.  van gebouwen te verminderen: winst voor het milieu en de portemonnee. 

Gezien de bewoners niet moeten inboeten aan comfort, ze er hun energiefactuur door kunnen doen dalen en er een milieuvoordeel (vermindering van energieverbruik) aan verbonden is, vormen de aanbevelingen op het EPB-certificaat een duidelijk werktuig voor een duurzamer energiebeleid.

PLAGE, balans van de tool

Het PLAGE is een instrument dat dankzij een efficiënt beheer van het energieverbruik en aan lagere kosten erg afdoende milieuresultaten aflevert: duizenden tonnen uitgespaarde CO2, met ongeveer 16% verminderd brandstofverbruik en stabilisatie van het elektriciteitsverbruik. De besparingen worden becijferd op enkele miljoenen euro. Bovendien levert het PLAGE een aantal banen op (energieverantwoordelijke), die vaak een langer leven beschoren zijn dan de duur van het programma. In de Staat van het leefmilieu 2007-2008 werd er een tussentijdse balans van het PLAGE-instrument voorgesteld. 5 jaar later zijn er tal van PLAGE’s voltooid, met overtuigende resultaten: tijd dus om de vooruitgang die in deze nieuwe Staat van het leefmilieu werd geboekt te benutten.

Doel? Het energieverbruik terugschroeven

Het PLAGE-programma (Plan voor Lokale Actie voor het Gebruik van Energie), dat loopt sinds 2005, beoogt een proactief beheer van het energieverbruik. Eerst en vooral maakt het een energiekadaster op van het gebouwenpark, dat dient om de prioritaire gebouwen te bepalen (i.e. de meest energievretende gebouwen of gebouwen met het hoogste potentieel aan energiebesparingen op korte termijn) en vervolgens een actieplan op te stellen. Bij de doorvoering van dit plan hoort een follow-up van de evolutie van het energieverbruik (ook “energieboekhouding” genoemd). Het actieplan bestrijkt een periode van 3 tot 4 jaar en kan na afloop worden verlengd met de definitie van nieuwe doelstellingen (bijv. uitbreiding naar andere gebouwen, zwaardere ingrepen in de installaties en de gebouwschil).

De aanpak van het PLAGE

Van een vrijwillige insteek naar een reglementaire verplichting

Bij aanvang was het PLAGE sturend en vrijwillig van insteek. Zo waren er tussen 2005 en 2014 verschillende projectoproepen die vier types van eigenaars-bestuurders golden: gemeenten, ziekenhuizen, onderwijsnetwerken en openbare vastgoedmaatschappijen (OVM’s).

Bogend op de grote bijval werd het PLAGE in het Brussels wetboek van lucht, klimaat en energiebeheersing (BWLKE) vanaf 2015 verplicht gemaakt voor:

• private beheerders of eigenaars van onroerend erfgoed van meer dan 100 000 m².
• de overheid (federale, gewestelijke en gemeenschapsinstanties, Europese Unie) die een gebouw(enpark) met een oppervlakte van meer dan 50 000 m² bezitten of betrekken.

Het verplichte PLAGE zet enkele bepalingen om van richtlijn 2012/27 met betrekking tot energie-efficiëntie. Het bestreken onroerend erfgoed vertegenwoordigt een totale oppervlakte die wordt geraamd op 15 miljoen m², hetzij een beetje minder dan een tiende van de gewestelijke oppervlakte (Leefmilieu Brussel, dpt. Duurzame gebouwen - begeleiding van de professionelen, 2015): een gigantisch groot potentieel dus ten opzichte van de reeds geïmplementeerde proefprojecten (zie hieronder).

Het toekomstige lucht-klimaat-energieplan, dat men aan het goedkeuren is, wil de drempel voor het opleggen van het verplichte PLAGE voor overheidsinstanties verlagen.

Gezien de gehaalde resultaten en de specifieke kenmerken van de verschillende sectoren die het PLAGE-programma konden genieten, zal het vrijwillige OVM-PLAGE worden verlengd.

Voorstelling van de PLAGE-proefprojecten

De PLAGE-proefprojecten werden uitgevoerd in 434 gebouwen met in totaal een oppervlakte van om en bij de 2,4 miljoen m2. Er werden 34 energieverantwoordelijke aangeworven.

De projectoproepen vertoonden enkele bijzonderheden:

• Voor de gemeenten, een erg heterocliet onroerend erfgoed: administratieve gebouwen, sportcentra/zwembaden, scholen, opslagplaatsen, bibliotheken, collectieve huisvesting, ...
• In de scholen, lange periodes waarin de lokalen niet worden gebruikt (schoolvakanties) en een bijzonder hoog brandstofverbruik (nagenoeg 90% van de energierekening).
• In de ziekenhuizen, een bijzonder energiebeheer, rekening houdend met de toename van gesofisticeerde technische apparatuur en met de stijgende bezoekersaantallen.
• In collectieve woningen, de complexiteit van de energieboekhouding per gebouw, ermee rekening houdend dat de gezamenlijke stookplaatsen voor meerdere gebouwen dienen.

Overtuigende resultaten op energie- en op financieel vlak

Een van de grote voordelen van dit instrument is het snel verkrijgen van resultaten (energie- en dus financiële besparingen), voor een doorgaans positieve financiële nettowinst: de uitgespaarde uitgave neemt tijdens het PLAGE alleen maar toe en de terugwintijd wordt gemiddeld in minder dan 5 jaar bereikt (Leefmilieu Brussel, mei 2013). Nogmaals, de PLAGE’s beogen prioritaire gebouwen, waar de manoeuvreerruimte in termen van energie- en financiële besparingen potentieel groot is.

Alle PLAGE-proefprojecten samen leverden volgende resultaten op (Leefmilieu Brussel, 2015):

• een vermindering van ongeveer 15% van het brandstofverbruik, zonder comfortverlies voor de gebruikers (zie onderstaande figuur);
• ongeveer 10.000 ton CO₂-uitstoot die jaarlijks wordt uitgespaard;
• een stabilisatie van het elektriciteitsverbruik (dat zonder PLAGE jaarlijks met 2% zou zijn gestegen);
• besparingen op de energiefactuur die worden geraamd op 4,25 miljoen euro per jaar;
• na de aanvankelijke periode van 3 tot 4 jaar verbeterden de deelnemende organisaties bovendien verder het beheer van hun energieverbruik (tot 30% energiebesparingen ten opzichte van de aanvankelijke situatie) en nóg meer wanneer er een energieverantwoordelijke was.

Evolutie van de genormaliseerde verbruiken van brandstoffen voor de pilootprojecten PLAGE

Toch gaat het verminderde energieverbruik niet automatisch gepaard met een daling van de energiefactuur, omwille van de stijgende energieprijzen. Zo zorgden de PLAGE’s bij gemeenten en ziekenhuizen niet voor een lagere energiefactuur, maar konden ze deze wel onder controle houden. Het PLAGE biedt overigens de kans om rechtstreeks iets voordeligs voor de energiefactuur te doen (zoals het bedingen van de energieleveringsovereenkomst), maar zonder gevolgen voor het leefmilieu.

Voor een gedetailleerde balans van de energieresultaten en de financiële winst per PLAGE, eventueel per deelnemende organisatie, kan men terecht in de hieronder opgegeven infofiches.

Succesfactoren

De succesfactoren van het PLAGE-instrument zou men als volgt kunnen samenvatten:

• Inzetten op een nauwe samenwerking tussen alle spelers, of het nu gaat over de energieleveranciers, de professionals die de installaties beheren, de leidende teams of zelfs de gebruikers. In verband hiermee haalden de deelnemers de rol (en de competentie) van de energieverantwoordelijke meermaals aan als essentieel voor het welslagen van het project. Hij staat immers in voor de coördinatie en de follow-up. De bewustmaking van de verschillende spelers zorgt voor actieve betrokkenheid bij het project, maar ook voor een aangepast gedrag.
• Zich baseren op becijferde follow-upfactoren die iets vertellen over de inspanningen en besparingen die (zowel op energie- als op financieel vlak) werden gerealiseerd. De energieboekhouding blijkt voor de spelers een reële motiverende factor te zijn om hun inspanningen voort te zetten.
• Zich concentreren op de prioritaire gebouwen, namelijk de meest energievretende gebouwen.
• In eerste instantie voorrang geven aan eenvoudige acties en aan werkzaamheden met een snelle terugwintijd.
• In tweede instantie, door de besparingen die werden gemaakt, financiële middelen vrijmaken, die dan kunnen dienen om de zwaardere investeringen in energiewinst te betalen of zelfs opnieuw in andere posten kunnen worden geïnjecteerd (zoals de aankoop van didactisch materiaal in scholen).
• Winst voor het leefmilieu en economische rentabiliteit aan elkaar koppelen.

Een van de mooiste successen is ontegensprekelijk de dynamiek die vaak (net zoals de betrekking van energieverantwoordelijke) na de periode van de projectoproep verder loopt.

Winstgevende energiebesparende ingrepen

Een van de hoofdacties, heel eenvoudig en met onmiddellijke opbrengst, is de regeling van de verwarming. Uit de stand van zaken kwam immers naar voren dat de meeste gebouwen die een PLAGE volgen te veel verwarmd of onnodig verwarmd worden (bijvoorbeeld in de fases zonder gebruik, zoals de schoolvakanties voor de scholen). Door de richttemperaturen voor lucht of voor tapwater lager in te stellen of bepaalde installaties zelfs stil te leggen kan men het verbruik direct terugschroeven. Natuurlijk biedt de automatisering van de regelmogelijkheden een interessante meerwaarde.

Andere eenvoudig uit te voeren actie: het onderhoud van de installaties (met name verwarmingsinstallaties). Een technische follow-up en een follow-up van de facturen, alsook van de hogere eisen in de onderhoudscontracten laten toe anomalieën op te sporen en zorgen voor een optimale werking van de uitrusting.

Het is eveneens mogelijk om de efficiëntie van verwarmingssystemen op te drijven door warmte-isolatie van de leidingen, warmtereflectoren achter de radiatoren te plaatsen of verouderde ketels te vervangen.

Hoewel het enkele financiële middelen vergt, is isolatie uiteraard een essentiële post, of het nu gaat over het verhogen van de luchtdichtheid door het dichten van lekken, dan wel over het aanbrengen van dak-, plafond- of muurisolatie.

Toegang tot energie in België en het Brussels Gewest

In 2019 vormt de toegang tot energie nog steeds een probleem voor een deel van de bevolking, aangezien 1 op 5 Belgische gezinnen zich in een situatie van energiearmoede bevindt, een cijfer dat sinds 2009 nauwelijks is gewijzigd. De gevolgen voor de gewesten zijn tamelijk gedifferentieerd: in Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn er meer huishoudens die in energiearmoede verkeren dan in Vlaanderen. Eenoudergezinnen of alleenstaanden worden ook vaker getroffen. Maar wat zijn de oorzaken van deze moeilijke toegang tot energie? Hoe valt het onevenwicht tussen de 3 Belgische gewesten te verklaren? En waarom worden bepaalde gezinstypes meer getroffen dan andere?

Wat is energiearmoede juist?

In een tijd waarin de klimaatproblematiek steeds zorgwekkender wordt en de energievoorziening zichzelf opnieuw probeert uit te vinden, vormt ook de toegang tot energie een uitdaging. Daarom lijkt het zinvol de problematiek van energiearmoede nader te bekijken. Maar wat wordt bedoeld met "energiearmoede"?

Het begrip "energiearmoede" is afgeleid van het begrip "Fuel Poverty", dat in de jaren 1970 in het Verenigd Koninkrijk ontstond. Op Europees niveau kwam de kwestie van de energievoorziening van de bevolking in de jaren 2000 volop in de aandacht en werden talrijke studies over dit onderwerp uitgevoerd. Hoewel men geen gemeenschappelijke definitie kon vastleggen, promoot de Europese Unie tal van projecten om de omvang van energiearmoede in Europa terug te dringen. In België wordt ze elk jaar gemeten, en sinds 2009 publiceert de Koning Boudewijnstichting een rapport via de Barometer van de Energiearmoede. De hier voorgestelde resultaten zijn grotendeels afkomstig uit hun laatste publicatie (Coene et al. 2020), die inzoomt op de toestand van de energiearmoede in België in 2018. Er zij op gewezen dat deze studie alleen verslag uitbrengt over het kwantitatieve aspect van de energiearmoede in België, en dat de sociaal-economische en wetgevingsdimensies van het probleem slechts zeer beperkt aan bod komen. Voor meer informatie over deze aspecten verwijzen wij onder meer naar de studies van Baudaux et al. (2020) en Huybrechs et al. (2011). 

Op welke gegevens zijn de resultaten gebaseerd?

De resultaten in de Barometer van de Energiearmoede (en dus ook hier) zijn gebaseerd op de BE-SILC-enquête over inkomens en levensomstandigheden (Statistics on Income and Living Conditions). Dit is een follow-upstudie die sinds 2004 jaarlijks in alle landen van de Europese Unie wordt uitgevoerd. Een panel van gezinnen uit elk gewest (ongeveer 6.000 respondenten van Belgische gezinnen, d.w.z. ongeveer 11.000 respondenten ouder dan 16 jaar), dat gedurende maximaal 6 opeenvolgende jaren wordt gevolgd, wordt bevraagd over thema's als sociale integratie, inkomen, levensomstandigheden, gezondheid, ... We merken wel op dat sommige gegevens niet op een gedifferentieerde manier beschikbaar zijn voor de 3 gewesten (met name wegens de te kleine steekproefomvang), en dat sommige resultaten daarom worden voorgesteld voor België in zijn geheel en niet specifiek voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

Wat betekent dat concreet?

Leven in een situatie van energiearmoede is leven met de dreiging dat men thuis geen toegang heeft tot de energie die nodig is om te leven in menswaardige omstandigheden. Geconfronteerd met moeilijkheden om de energiefactuur te betalen en met de dreiging dat de energievoorziening wordt afgesloten, kan iemand in energiearmoede zich dan ook niet beschermen "tegen een gebrek aan fysiek comfort – door de temperatuur of vochtigheidsgraad in de woning – of aan financieel comfort wat leidt tot zelfbeperking van het energieverbruik en zelfs schuldenlast." (Baudaux et al. 2020). Dit vertaalt zich in dagelijkse problemen (zoals bijvoorbeeld het bestrijden van vochtigheid, het opwarmen van water in een ketel om zich te wassen, leven met een stroombegrenzer, afzien van een wasmachine, of een deel van het huis afdichten of zelfs afsluiten) waarvan de gevolgen voor de levensomstandigheden zeer ernstig kunnen zijn. 

Waarmee houdt energiearmoede verband?

Verscheidene factoren hebben een invloed op energiearmoede en de omvang ervan. In de eerste plaats de weersomstandigheden, die immers een grote invloed hebben op de verwarmingsbehoeften. In koudere jaren zijn dus mogelijk meer gezinnen blootgesteld aan energiearmoede (of op een intensere manier), aangezien de verwarmingsbehoeften groter zijn. 

Naast de klimatologische factoren zijn er nog drie andere factoren die het risico op energiearmoede in belangrijke mate beïnvloeden: 

• de energiefactuur (en dus de prijs van energie), 
• het inkomen van het gezin, 
• de kosten en/of de kwaliteit van de woning. 

De prijzen voor de belangrijkste energiebronnen (aardgas, stookolie en elektriciteit) zijn gestaag blijven stijgen tot 2012, en daalden vervolgens aanzienlijk tot 2016. Maar sinds 2017 (2015 voor elektriciteit) werd opnieuw een verhoging van de tarieven opgetekend in de drie Belgische gewesten. De energiefactuur van gezinnen is bijgevolg sterk gedaald tussen 2014 en 2016, en lijkt enigszins te stagneren sinds 2017. Het klimaateffect lijkt de stijging van de energieprijzen te hebben gecompenseerd. In 2019 zal de mediane energiefactuur (tegen lopende prijzen, d.w.z. inclusief inflatie) voor Belgische gezinnen € 138 per maand bedragen, met grote verschillen tussen de gewesten. 

Tegelijkertijd zijn ook de inkomens van de gezinnen gedaald sinds 2009. De mediaan van het equivalente beschikbaar maandinkomen bedroeg € 1.945 in 2019, opnieuw met grote gewestelijke verschillen. Zo is het beschikbare mediane maandinkomen het laagst in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (€ 1.610), in tegenstelling tot Vlaanderen, dat het hoogste inkomen heeft (€ 2.075). Opgemerkt zij dat het equivalente beschikbare inkomen alle inkomsten, toelagen en andere overdrachten omvat die huishoudens ontvangen en waaraan belastingen en overdrachten naar andere huishoudens worden afgetrokken, gedeeld door het aantal leden van het huishouden, omgerekend in volwassen equivalenten (Coene et al. 2020).

Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is ook het gewest met de hoogste woonkosten (voornamelijk de huurprijs voor huurders, de aflossing van de hypothecaire lening en onroerende voorheffing voor eigenaars (Coene et al. 2021): € 600/maand, tegenover een Belgische mediaan van € 464/maand.

De woonkosten zijn sinds 2009 in de drie gewesten blijven stijgen, en de stijging was het sterkst voelbaar in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (+40% tegenover +25% in Vlaanderen en +17% in Wallonië). Een inwoner van Brussel besteedt gemiddeld 38% van zijn budget aan huisvesting. Er moet worden opgemerkt dat de mediane woonkosten sterk variëren afhankelijk van het eigendomsstatuut; voor eigenaars met een hypotheek liggen de woonkosten tien keer hoger dan voor eigenaars zonder hypotheek (maar zij hebben het hoogste mediane inkomensniveau), en huurders bevinden zich in een tussenpositie. Bovendien bestaat er een dualisering van de huurmarkt, waar de bevolking in stedelijke centra die in kleine appartementen met een matige huurprijs woont, te maken krijgt met aanzienlijke stijgingen van de huurprijs ten opzichte van andere woningen. 

We merken op dat, afgezien van het bestaan van deze risicofactoren, twee belangrijke parameters ertoe leiden dat deze factoren mogelijk energiearmoede veroorzaken:

• de mogelijkheid van onderbreking van de voorziening (indien de stroomvoorziening gegarandeerd was, zou de toegang tot energie niet in gevaar komen);
• de energieprestatie van het gebouw (afgezien van het risico op afsluiting), brengt een ongezonde woning de mogelijkheid om een minimum aan comfort in de woning te bereiken in gevaar. 

3 vormen van energiearmoede, met aanzienlijke gewestelijke verschillen

Energiearmoede trof 20,7% van de Belgische gezinnen in 2019

Deze waarde varieert niet noemenswaardig sinds 2009. Er zijn echter sterke verschillen tussen de gewesten: 15,1% van de gezinnen wordt getroffen in Vlaanderen, 27,6% in Brussel en 28,3% in Wallonië. 

Aandeel van de bevolking dat in energiearmoede (alle vormen samen) verkeert, per gewest. 

We onderscheiden 3 verschillende vormen van energiearmoede, die volgens de Barometer Energiearmoeden worden gedefinieerd aan de hand van 3 indicatoren (Coene et al. 2020):

1. Gemeten energiearmoede

   Dit heeft betrekking op de situatie waarbij "huishoudens een te groot deel van hun beschikbaar inkomen na aftrek van woonkosten aan de energiefactuur besteden". 
   In 2019 werd ongeveer 15% van de Belgische huishoudens ermee geconfronteerd, met een veel groter aandeel getroffen huishoudens in Wallonië (22,6%) dan in Vlaanderen (11%) of het BHG (14,4%). Dit is gedeeltelijk te wijten aan de hogere energieprijzen in Wallonië, het klimaat dat er over het algemeen minder mild is, en de woningen die er doorgaans groter zijn, vaak met vier gevels, en een lagere energiekwaliteit hebben. 
    

2. Verborgen energiearmoede

   Deze vorm van armoede focust op huishoudens die zich in een situatie van potentiële deprivatie bevinden, wat wil zeggen dat we "vermoeden dat zij hun energieverbruik terugschroeven tot onder hun basisbehoefte, omdat hun energiefactuur ‘abnormaal’ laag is". Het gaat dus om huishoudens die abnormaal weinig lijken te verbruiken voor hun energiebehoeften. 
   In 2019 bedraagt het percentage 4,2% in België, met opnieuw belangrijke verschillen tussen de gewesten: 3,4% van de Waalse huishoudens verkeert in deze situatie, 3,5% van de Vlaamse huishoudens en 10,5% van de huishoudens in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Dit percentage neemt sinds 2011 gestaag toe en kan gedeeltelijk worden verklaard door de grotere aanwezigheid van appartementen (de isolatie door gemeenschappelijke muren) en de kleinere omvang van de woningen. Het is ook in de grote stedelijke centra dat wij de meest geïsoleerde huishoudens of huishoudens met een laag inkomen aantreffen die hun uitgaven zouden beperken. 
    

3. Ervaren energiearmoede

   Dit heeft betrekking op "ervaringen en gevoelens van huishoudens in relatie tot hun (financiële) vermogen om de energiefactuur te betalen". 
   Deze indicator is als enige puur subjectief en wordt zelf opgegeven door de huishoudens. Het omvat de huishoudens die, als reactie op een specifieke vraag over dit onderwerp in de enquête, zelf verklaren dat zij moeilijkheden ondervinden (of vrezen te zullen ondervinden) om hun woning naar behoren te verwarmen. De situatie verschilt ook sterk van gewest tot gewest: 1,5% van de Vlaamse gezinnen verkeert in deze situatie, tegenover respectievelijk 6,4% en 6,6% in Wallonië en Brussel. De laagste inkomens in deze 2 gewesten kunnen een verklaring zijn voor de grotere aanwezigheid van angst bij de gezinnen voor hun energiefactuur. 

Er zij op gewezen dat er weinig overlapping bestaat tussen de 3 verschillende vormen van energiearmoede, behalve tussen gemeten en subjectieve armoede, waarbij 1,6% van de huishoudens tot beide categorieën behoort. In totaal bevindt 19,2% van de Belgische gezinnen zich dus in een "geobjectiveerde" situatie van energiearmoede (gemeten of verborgen armoede), en 1,5% in een subjectieve situatie (ervaren armoede). 

Wat zijn de verbanden tussen energiearmoede en andere vormen van armoede? 

Kruising tussen indicatoren van armoede en energiearmoede

Energiearmoede kan ook in verband worden gebracht met andere sociaal-economische kenmerken van de Belgische bevolking, zoals blijkt uit de studie van de Koning Boudewijnstichting.

Zo stellen we vast dat 15,5% van de Belgische gezinnen in 2019 geacht wordt een armoederisico te lopen* (zie onderaan de pagina) (een cijfer dat sinds 2014 is gestegen). Als we de cijfers voor het armoederisico en die voor energiearmoede met elkaar vergelijken, dan zien we dat 48% van de huishoudens die in situatie van energiearmoede verkeren (d.w.z. 9,8% van alle Belgische huishoudens) ook een armoederisico lopen. Er bestaat dus een verband tussen deze twee parameters, maar dat betekent ook dat 52% van de huishoudens die in energiearmoede verkeren (10,9% van de Belgische huishoudens) aanvankelijk geen armoederisico loopt, maar toch moeite heeft om de energiefactuur te betalen. 

Er moet worden opgemerkt dat het aandeel van de bevolking dat in armoede dreigt af te glijden in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest aanzienlijk hoger ligt dan het Belgische gemiddelde (31,4% in 2019). 
Er kan dus worden aangenomen dat een proportioneel groter deel van de Brusselse bevolking (in vergelijking met het Belgische gemiddelde) het risico loopt op in een situatie van energiearmoede te belanden. 

Evenzo stellen we vast dat 73% van de Belgische gezinnen die in (alle vormen van) energiearmoede verkeren (=15,1% van de Belgische gezinnen), huishoudens zijn zonder inkomen uit arbeid (wat omgekeerd impliceert dat het hebben van een inkomen uit arbeid niet noodzakelijk bescherming biedt tegen energiearmoede, aangezien 27% van de huishoudens zich in dat geval bevindt). Omgekeerd bevindt 37,2% van de huishoudens zonder inkomen uit arbeid (15,1% van alle Belgische gezinnen) zich daadwerkelijk in een situatie van energiearmoede. Een van de redenen hiervoor is de combinatie van een lager inkomen en een grotere aanwezigheid in huis (waardoor de energiebehoeften toenemen). 

Terwijl het armoederisico uitsluitend gebaseerd is op een monetair criterium (hoogte van het inkomen), bestaat er nog een andere indicator om de armoede van een huishouden in aanmerking te nemen: materiële deprivatie*, die wordt gedefinieerd als "het gebrek aan toegang, om financiële redenen, tot een reeks van 13 zaken die noodzakelijk worden geacht voor een menswaardig bestaan in onze samenleving. De mate van deprivatie wordt 'ernstig’ genoemd als het huishouden geen toegang heeft tot ten minste 5 van deze zaken". In 2019 bevond 4,9% van de huishoudens zich in deze situatie van ernstige deprivatie, en kampte 69% van hen (3,4% van de Belgische gezinnen) ook met energiearmoede. Toch bevindt 83,8% van de gezinnen in energiearmoede (=17,3% van alle gezinnen) zich niet in een situatie van ernstige materiële deprivatie. 

Energiearmoede treft niet alle gezinstypes op dezelfde manier.

Aandeel van de Belgische bevolking in een situatie van energiearmoede (alle vormen samen) per gezinstype. 

Uit de gegevens blijkt dat alleenstaanden en eenoudergezinnen (die respectievelijk 35% en 8% van de Belgische bevolking uitmaken, zie de onderstaande figuur) veel kwetsbaarder zijn dan andere gezinstypes. Meer dan een derde van deze twee gezinstypes verkeert daadwerkelijk in een situatie van energiearmoede (zie de bovenstaande figuur). Dit kan hoofdzakelijk worden verklaard doordat slechts één inkomen aanwezig is (dat over het algemeen lager is, aangezien dit niet afkomstig is van werk voor 63% van de alleenstaanden en 30% van de eenoudergezinnen). Hierdoor kunnen deze huishoudens moeilijker in hun energiebehoeften voorzien, die in verhouding doorgaans niet lager zijn dan die van een gezin van 2 volwassenen met kinderen, bijvoorbeeld. 

Onder deze kwetsbare gezinnen zijn vrouwen zwaar oververtegenwoordigd: 

• zij staan aan het hoofd van 80% van de eenoudergezinnen, 
• het aantal vrouwen is dubbel zo groot als het aantal mannen onder de alleenstaande ouderen (65 jaar en ouder). 
• Bovendien beschikken zij doorgaans over een lager inkomen dan alleenstaande mannen in dezelfde leeftijdsgroep. 

Ook hier vertoont de Brusselse bevolking een oververtegenwoordiging van bijzonder kwetsbare gezinnen. Bijna de helft van de Brusselaars is immers alleenstaand (46%) en ook eenoudergezinnen maken een groter deel uit van de bevolking (12%) dan het Belgische gemiddelde (6%). Deze bijzondere structuur van de huishoudens in het Brussels Gewest impliceert dus dat een aanzienlijk groter deel van de bevolking kwetsbaar is voor energiearmoede, en verklaart de relatief hoge waarde van 27,6% energiearmoede in Brussel.  

Verdeling van de huishoudtypes in de totale Brusselse en Belgische bevolking (links en in het midden) en in de Belgische bevolking die in energiearmoede verkeert, alle types samen (rechts). 

Als we kijken naar alle gezinnen in energiearmoede en we de verdeling naar huishoudtype analyseren, blijkt heel duidelijk dat de alleenstaanden het sterkst vertegenwoordigd zijn; bijna 56% van de huishoudens in energiearmoede behoort tot deze categorie. Onder de alleenstaanden zijn 65-plussers des te kwetsbaarder (40,1% van hen verkeert in een situatie van energiearmoede, tegenover 31,5% van de mensen jonger dan 65 jaar). En van deze alleenstaande ouderen die in een situatie van energiearmoede verkeren, is 74% vrouw. 

Wat is het verband met de gezondheidstoestand, het eigendomsstatuut en de kwaliteit van de woning?

Hoewel er geen oorzakelijk verband kan worden vastgesteld tussen energiearmoede en gezondheidstoestand, toont de studie van de Koning Boudewijnstichting aan dat Belgen die met energiearmoede kampen, veel vaker aangeven in slechte of zeer slechte gezondheid te verkeren dan huishoudens die zich niet in een situatie van energiearmoede bevinden. Zij melden ook vaker een chronische ziekte te hebben, of te worden geconfronteerd met een lichte of ernstige beperking in hun dagelijkse activiteiten als gevolg van een gezondheidsprobleem. 

Wat het verband tussen het eigendomsstatuut van een woning en energiearmoede betreft, lijkt het erop dat het statuut van huurder mensen kwetsbaarder maakt: 34,9% van de huurders heeft te kampen met energiearmoede, tegenover slechts 14,2% van de eigenaars. Hier zien we een verband met de meest kwetsbare huishoudens: alleenstaanden en eenoudergezinnen zijn het vaakst huurder van hun woning. Bovendien kunnen huurders hun huisvesting niet gemakkelijk verbeteren overeenkomstig hun behoeften. Meer in het algemeen bestaat er dus ook een verband tussen energiearmoede en de kwaliteit van de woning: meer dan een derde van de huishoudens in energiearmoede heeft een woning van mindere kwaliteit (lekkend dak, vocht, verrot houtwerk, enz.). Woningen van mindere kwaliteit worden ook vaak aangetroffen in dichtbevolkte gebieden waar veel huishoudens met een laag inkomen wonen. Er moet ook worden opgemerkt dat sociale huurders des te meer worden getroffen door energiearmoede, aangezien 41% van hen eronder lijdt. Dit hoge cijfer is vooral toe te schrijven aan de lage energieprestatie van sociale woningen. 

De ecologische transitie, een mogelijke hefboom voor een nieuw evenwicht?

De energiearmoede in België lijkt niet af te nemen in de loop der jaren, en de sociaal-economische omstandigheden bepalen sterk hoe kwetsbaar huishoudens zijn voor dit verschijnsel. Toch zullen de energieprijzen op termijn waarschijnlijk stijgen, met name door de uitputting van fossiele brandstoffen en de prijs van hernieuwbare energiebronnen die momenteel hoger ligt. 

Daarom blijft het van groot belang het beleid ter bestrijding van energiearmoede verder te integreren en te verbeteren, met name in het klimaatbeleid. Dit in het kader van de ecologische transitie en in synergie met het beleid inzake  duurzame ontwikkelingOntwikkelingswijze die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor de toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien. Het gaat dus om een demarche die ernaar streeft de continuïteit van de economische en sociale ontwikkeling in de tijd voort te zetten, met eerbied voor het leefmilieu en zonder de natuurlijke hulpbronnen die nodig zijn voor de menselijke activiteiten in gevaar te brengen. , die beide een antwoord trachten te bieden op de huidige ecologische uitdagingen. Het potentieel voor renovatie van gebouwen, bijvoorbeeld, is een centraal aandachtspunt bij de transitie dat toelaat om de energie-efficiëntie van gebouwen te verhogen en energieverlies te verminderen. 

In dit verband heeft het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een strategie voor de renovatie van gebouwen uitgewerkt, die onder meer voorziet in de verplichte invoering van een EPB-certificaat voor alle gebouwen tegen 2025, en die het renovatiepotentieel van de gebouwen in kaart moet brengen. Deze energieprestatie-eisen gaan systematisch vergezeld van financierings- en steunmaatregelen voor kwetsbare huishoudens, zodat zij kunnen deelnemen aan de transitie en hun energiefactuur kunnen doen dalen. Het Lucht-Klimaat-Energieplan en het Gewestelijk Energie-Klimaatplan 2030 beogen op hun beurt ook de energiearmoede terug te dringen via verschillende acties, zoals de versterking van het consumentenbeschermingsbeleid, de versterking van de lokale sociale diensten voor gezinnen in moeilijkheden, of het toezicht op de diensten van leveranciers en netwerkbeheerders. Anderzijds beschermt het Gewest de toegang van de Brusselaars tot energie via verschillende bepalingen in de elektriciteits- en gasordonnanties (leveringscontract van minstens 3 jaar, afsluiting bij wanbetaling kan alleen door een vrederechter worden uitgesproken, statuut van "beschermde klant", enz.), en ondersteunt het de maatschappelijk werkers en de gezinnen bij kwesties in verband met de toegang tot energie, met name via het Centrum voor ondersteuning SocialEnergie en het Centrum Infor Gas Elek. 

De toegang tot energie is dus reeds een aandachtspunt in het gewestelijk beleid. Deze kwestie zal echter zo goed mogelijk moeten worden geïntegreerd in de toekomstige ecologische transitie om de ongelijkheden in toegang weer in evenwicht te brengen en, zo mogelijk, de omvang van energiearmoede te verminderen. 

Lees verder

Gedetailleerde analyse van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Gedetailleerde analyse van de staat van het leefmilieu in Brussel

Kernpunten van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Kernpunten van de staat van het leefmilieu in Brussel

Atlas van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Atlas van de staat van het leefmilieu in Brussel

Archief van de staat van het leefmilieu in Brussel

Lees verder : Archief van de staat van het leefmilieu in Brussel