Waterlopen en verontreiniging

  • Water
  • Vervuiling
  • Waterlopen
  • Afvalwater
  • Uitstoot

Inhoud

De drie belangrijkste waterlopen die  doorheen het Brussels Gewest lopen zijn de Zenne, het Kanaal en de Woluwe. De emissie-inventaris water door Leefmilieu Brussels opgesteld in 2013 laat toe de belangrijkste polluenten te kwantificeren en de voornaamste bronnen van verontreiniging te identificeren, met als doel de waterkwaliteit te kunnen verbeteren.

Een gedetailleerde inventaris

Dankzij het WEISS-systeem (Water Emission Inventory Support System) beschikt Leefmilieu Brussel over een gedetailleerde, kwantitatieve inventaris van de netto-emissies van 86 polluenten die mogelijk aanwezig zijn in de waterlopen: organische vrachten, stikstof, fosfor, metalen, koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen. , pesticiden, industriële polluenten…

De belangrijkste bronnen van verontreiniging

De inventaris omvat de 20 belangrijkste bronnen van verontreiniging, gaande van huishoudelijk afvalwaterWater dat in huishouding of industrie dienst heeft gedaan en gewoonlijk met verschillende stoffen beladen is. tot emissies door bedrijven, alsook diffuse emissies afkomstig van gebouwen, wegverkeer en binnenvaart. De analyse houdt ook rekening met de kenmerken die eigen zijn aan het Gewest: een zeer dichtbevolkt stedelijk gebied, een hoge graad van ondoorlaatbare bodems, economische activiteiten die voornamelijk verband houden met diensten en kantoren, een groot aantal werknemers uit de aangrenzende gewesten, met veel wegverkeer tot gevolg.

Situering van de bronnen van verontreiniging

Aangezien de inventaris ook informatie bevat over het pad dat de polluenten volgen tot aan de waterlopen, is het mogelijk om de preciese oorsprong van verontreiniging op te sporen. Daarbij kan het zowel gaan om puntbronnen (een rioollozing bijvoorbeeld) als om diffuse bronnen, zoals afstromend hemelwater afkomstig van wegen. Zo stelt men vast dat 80% van de verontreiniging van de waterlopen in Brussel te wijten is aan emissies die gelinkt zijn aan de impact van de bevolking, met inbegrip van het verkeer, terwijl slechts 20% van de emissies toe te schrijven is aan bedrijfsactiviteiten. Vaak zijn de overstorten, die het teveel aan rioleringswater overstorten naar de waterlopen bij hevige regen, de belangrijkste route waarmee deze verontreiniging de waterlopen bereikt.

De Zenne

Brussel is ontstaan in de Zennevallei, maar ondertussen is 10 km van de 16 km die de Zenne aflegt doorheen het Brussels Gewest overwelfd. Met bijna 79% van de polluenten is deze waterloop de meest verontreinigde van het Gewest. Er worden vooral koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen. (minerale oliën en polycyclische aromatische koolwaterstoffen), metalen, stikstof, fosfor en organische stoffen aangetroffen. Daarom wordt momenteel haar ecologische kwaliteit als slecht beschouwd. De Zenne ontvangt het gezuiverde water van de twee zuiveringsstations van het Gewest, dat bij hevige regen minder goed gezuiverd is, en ook de belangrijkste overstorten staan in verbinding met de Zenne. Er kan zich maar moeilijk leven ontwikkelen in deze in duisternis gehulde waterloop met zijn rechte, betonnen oevers en grote mate van verontreiniging.

Het Kanaal

Het Kanaal, een kunstmatig waterlichaam dat werd aangelegd aan het einde van de 16e eeuw, wordt langsheen zijn traject gevoed door verschillende waterlopen. Het is in eerste instantie een bevaarbare waterloop die havenactiviteiten herbergt. Onder de geïdentificeerde polluenten bevinden zich vooral koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen., metalen (zink, nikkel, lood), stikstof en fosfor. Die verontreiniging wordt vooral veroorzaakt door huishoudelijk en bedrijfsafvalwater, dat met name wordt aangevoerd via de overstorten en in mindere mate via rechtstreekse lozingen. Andere bronnen van verontreiniging van het Kanaal omvatten het wegverkeer - met name wat koolwaterstoffen betreft - en de corrosie van gebouwen - vooral wat betreft lood.

De Woluwe

De Woluwe is de minst verontreinigde waterloop van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ze heeft haar bron in het Zoniënwoud en heeft zo goed als geen rechtstreekse lozingen te verduren. Alleen koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen., die vooral gelinkt zijn aan diffuse bronnen zoals luchtverontreiniging en wegverkeer, vormen een probleem voor deze rivier. Die emissies komen in de Woluwe terecht via rechtstreekse afstroming van hemelwater en via de overstorten. Maar de biologische kwaliteit van de Woluwe kan nog niet als voldoende worden bestempeld, met name omdat bijna 40% van haar traject overwelfd is en talrijke fysieke barrières de vrije vismigratie verhinderen.

Toezicht op de waterkwaliteit

De waterkwaliteit van een aantal waterlopen (in het bijzonder de Zenne, het kanaal en de Woluwe) en van enkele vijvers (waaronder de vijvers van Bosvoorde) wordt door Leefmilieu Brussel gemonitord. Het meetnet omvat momenteel 22 meetlocaties, verdeeld over het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De concentraties van verontreinigende chemische stoffen ( koolwaterstoffenDit zijn van aardolie afgeleide samengestelde organische vloeistoffen op basis van koolstof en waterstof. Stookolie, benzine en andere soorten minerale oliën behoren daartoe. Deze oliën hebben de eigenheid dat ze een geringe dichtheid hebben. Wanneer ze in de bodem dringen, kunnen ze het grondwater bereiken en er een drijflaag op vormen. ,  zware metalenVerzamelnaam voor een groep metalen met een relatief grote dichtheid, zoals lood, kwik, zink en cadmium. Deze metalen komen van nature in het milieu voor en zijn in veel gevallen zelfs nodig voor bepaalde natuurlijke processen. In hogere concentraties zijn ze echter meestal giftig. De voornaamste bronnen van zware metalen zijn de non-ferro-industrie, de verbranding van fossiele brandstoffen en van afval en het verkeer. , pesticiden, ...), maar ook verschillende fysisch-chemische parameters (opgeloste zuurstof, temperatuur,  zwevende deeltjesMicroscopische stoffen die in suspensie in de lucht of het water verkeren. De giftigheid van de zwevende deeltjes in de lucht is voornamelijk te wijten aan de deeltjes met een doorsnede kleiner dan 10 µm terwijl de grotere deeltjes ter hoogte van de neus en de hogere luchtwegen worden gestopt en verwijderd. De zwevende deeltjes in het water worden door verschillende procédés in de zuiveringsstations verwerkt. , zuurtegraad, nutriëntenconcentratie, ...) worden gemeten. Deze laatste bepalen de basiskwaliteit van het water. De resultaten worden vervolgens vergeleken met de Brusselse en Europese normen (verzameld in het besluit van 24 maart 2011 van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering en de herziening ervan van 17 december 2015).

Vaststellingen:

Terwijl de verontreiniging van het water van de Woluwe en in mindere mate die van het kanaal relatief beperkt is, kan dit allerminst van het Zennewater worden gesteld. Toch tonen de analyses de laatste jaren een aanzienlijke globale verbetering van de algemene fysisch-chemische kwaliteit van de waterloop bij uitstroom van het Brusselse gewest. Deze uitgesproken positieve evolutie is te danken aan het tweede gewestelijk zuiveringsstation dat in maart 2007 ten noorden van Brussel in gebruik werd genomen.

Hieronder vindt u meer informatie over de evolutie van de waterkwaliteit maar ook over de accumulatie van verontreinigende chemische stoffen in de sedimenten en weefsels van aquatische organismen (biota) en over de biologische kwaliteit van de Brusselse waterlopen en vijvers:

De Zenne : Hoe is het gesteld met onze rivier?

Kernboodschappen

  • Kort samengevat is de Zenne opnieuw een levende rivier, met voldoende opgelost zuurstof opdat aquatisch leven mogelijk is (aanwezigheid van vissen, mollusken, waterplanten,..) en dit dankzij het in werking treden van de twee Brusselse waterzuiveringsstations in 2000 en 2007.
  • Ondanks deze zeer belangrijke verbetering, blijft de Zenne – volgens de zeer strenge Europese beoordelingsmethodiek van de Kaderrichtlijn Water – in ‘slechte toestand’. Er is dus nog wel wat ‘werk aan de winkel’ om de Zenne verder ecologisch te herstellen.
  • Momenteel ondervindt de Zenne op twee verschillende manieren belangrijke, negatieve invloeden van het Brussels stadsgewest:
    • Vooraleerst, elke keer als het regent, treden de overstorten in werking waardoor (weliswaar verdund) huishoudelijk afvalwaterWater dat in huishouding of industrie dienst heeft gedaan en gewoonlijk met verschillende stoffen beladen is. naar de Zenne stroomt. Gevolg is dat het gehalte opgeloste zuurstof gedurende een paar uur drastisch daalt in de rivier. Deze pollutie belemmert verder ecologisch herstel van de rivier. De oorzaak van deze overstorten is in belangrijke mate de toenemende verhardingen te wijten aan de stadsontwikkeling. Elke druppel regen komt zo in de riolering terecht in plaats van lokaal, daar waar ze valt te worden vastgehouden bvb in groendaken of groene infiltratievoorzieningen.
    • Ten tweede is de rivier voor tweederde van haar traject in het Brussels gewest overwelfd en herleidt tot een ‘betonnen buis’. Dit maakt haar extra kwetsbaar voor verontreinigen die ze maar moeilijk kan ‘verteren’ bij gebrek aan planten op haar oevers die daar bij een belangrijke rol kunnen spelen wanneer ze aanwezig zijn. Bovendien is ze zo maar weinig aantrekkelijk als habitat voor planten en dieren.
  • Daarom dat Leefmilieu Brussel – in samenwerking met de andere Brusselse wateractoren  en met het Vlaams en Waals gewest – de komende jaren een heleboel acties gaat implementeren om het verder excologisch herstel van de rivier te bewerkstellingen. De meeste van deze acties zijn gecofinancieerd via onze deelname in een Europeese LIFE IP project BELINI. WIlt u meer weten ? website van het BELINI project.

We komen van ver…

Voor het in werking treden van de twee Brusselse waterzuiveringsstations (het waterzuiveringsstationInstallatie waar vervuild water weer zuiver wordt gemaakt. Brussel-Zuid te Anderlecht trad in werking in augustus 2000, en het waterzuiveringsstation Brussel-Noord te Haren trad in werking in maart 2007) kwam het huishoudelijk afvalwaterWater dat in huishouding of industrie dienst heeft gedaan en gewoonlijk met verschillende stoffen beladen is. van de Brusselaars ongezuiverd terecht in de rivier, met als gevolg dat de rivier ‘dood’ was omdat al het opgelost zuurstof werd verbruikt voor de afbraak van al dat verontreinigd afvalwater.

graph_eau_1

Relative daling van de concentraties aan BZV, CZV, Nt en Pt (linkeras, adimensioneel) en de stijging van de opgeloste zuurstof (rechteras, mgO2/l) weergegeven aan de hand van de 3-jaarlijkse gemiddelden tussen 2002 en 2012. BZV= biologische zuurstofvraag; CZV= chemische zuurstofvraag; Nt= totaal stikstof; Pt= totaal fosfor.

Sinds 2007-2009 (na het aansluiten van een aantal resterende rioleringen en collectoren op het WZI Brussel-Noord), is er terug in grote hoeveelheden opgelost zuurstof aanwezig in de rivier. Dit heeft als gevolg dat de biologische kwaliteit er enorm op vooruitgegaan is. Zo zien we in 2016 dat de vis terug in grote getallen aanwezig is (meer dan 15 soorten en meer dan 200 individuen).

graph_eau_2

Evolutie van de biologische kwaliteit van de Zenne riviera an de meetlocatie gesitueerd aan de grens van het Gewest te haren.

Figuur afkomstig van het rapport « De biologische kwaliteit van waterlopen, kanaal en vijvers in het brussels hoofdstedelijk gewest in 2016:  fytoplankton, fytobenthos, macrofyten, macro-invertebraten & vissen ». Stijn Van Onsem, Jan Breine & Ludwig Triest. Feb. 2017. VUB & INBO in opdracht van Leefmilieu Brussel. MF = macrofyten, FB = fytobenthos, MI = macro-invertebraten, VIS = vissen.

… toch zijn we nog ver verwijderd van de doelstellingen van de Europese Kaderrichtlijn Water.

Volgens het Brusselse Waterbeheerplan 2016-2021 is de Zenne nog steeds in ‘slechte toestand’. Inderdaad, volgens de Kaderrichtlijn Water moet – opdat een waterlichaam in goede toestand zou zijn – én de ecologische waterkwaliteit, én de chemische waterkwaliteit goed zijn. Opdat de ecologische kwaliteit als goed zou kunnen beschouwd worden moet én de biologische waterkwaliteit, én de fysico-chemische waterkwaliteit; én de hydromorfologische en chemische kwaliteit goed zijn. Van zodra één beoordelingselement slecht is, is de globale kwaliteitsbeoordeling slecht. Dit omdat Europa het principe ‘one out, all out’ toepast. Volgens die strenge beoordeling is de Zenne dus nog slecht, maar ze is zeker niet de enige rivier in Europa met die beoordeling..

Wat zijn de goede en slechte punten van de Zenne ?

Laten we met de goede punten beginnen : Het gehalte opgeloste zuurstof, een belangrijke indicator van de waterkwaliteit is terug goed. Momenteel (gebaseerd op de 2017 meetgegevens) is de gemiddeld 8 mg O2/l. Dit komt overeen met een zéér goed beoordeling (vanaf 6 mg O2/l is de beoordeling goed). Ook zijn de meeste fysico-chemische parameters (organische verontreiniging, nutriënten, temperatuur,…) goed.

De zwakke punten zijn nog in de meerderheid: Door haar laag debiet – vooral op het einde van de zomer – heeft de Zenne een beperkte verdunningscapaciteit, haar zwakke hydromorfologische kwaliteit (ze is overwelfd over tweederde van haar lengte), en de vele overstorten maken dat ze slecht scoort om meerder beoordelingselementen. Toch is er perspectief op een positieve evolutie daar een heleboel van deze pijnpunten momenteel immers onder handen worden genomen via verschillende acties die op het terrein worden uitgevoerd.

U wilt meer weten ?

En nu ? Tijd voor herstel en restauratie!

Samen met de betrokken actoren (Vivaqua, gemeenten,..) is Leefmilieu Brussel ambitieus wat betreft het herstel van de Zenne rivier. Om er maar enkele op te sommen, hieronder enkele projecten die de komende jaren worden uitgevoerd:

  • Aanleg van een overstromingsgebied met de creatie van natte habitats in de Zenne te Anderlecht (2018/2019) (Zie time-lapse van de werken)
  • Herstel en herwaardering van de oevers langsheen de Paepsemlaan met aanleg van een wandelpad te Anderlecht (2018/2019) (Voor meer informatie: LIFE-Belini)
  • Studie voor het openleggen van de Zenne in het centrum ter hoogte van het Maximiliaanpark (2018)
  • Studie van het perspectief van de Zenne langs de Poincarélaan (Voor meer informatie : Etude de mise en perspective de la Senne – CRU5 – Pôle Poincaré (.pdf) (enkel in het Frans))
  • Openleggen van de Zenne in het Noorden van Brussel (2020/2021)
  • …

Voor meer informatie :

Vaststellingen:

Terwijl de verontreiniging van het water van de Woluwe en in mindere mate die van het kanaal relatief beperkt is, kan dit allerminst van het Zennewater worden gesteld. Toch tonen de analyses de laatste jaren een aanzienlijke globale verbetering van de algemene fysisch-chemische kwaliteit van de waterloop bij uitstroom van het Brusselse gewest. Deze uitgesproken positieve evolutie is te danken aan het tweede gewestelijk zuiveringsstation dat in maart 2007 ten noorden van Brussel in gebruik werd genomen.

Hieronder vindt u meer informatie over de evolutie van de waterkwaliteit maar ook over de accumulatie van verontreinigende chemische stoffen in de sedimenten en weefsels van aquatische organismen (biota) en over de biologische kwaliteit van de Brusselse waterlopen en vijvers:

Om te downloaden