Beheersbeleid voor het Zoniënwoud in Brussel

De beukenkathedraal

De huidige samenstelling loofboomsoorten van het Zoniënwoud dateert nog uit de Oostenrijkse periode (1714-1795). Men plantte er beuken op grote terreinen die na hun ontginning kaal werden gelaten, met als voornaamste bedoeling om er hout van hoge kwaliteit te produceren. Stukje bij beetje gaven ze vorm aan de majestueuze beukenkathedraal die we vandaag kennen, en waar nog steeds oorspronkelijke bomen van meer dan 200 jaar oud staan.
De hoge beuken beslaan nu bijna 65% van het grondgebied van het woud. Ze bepaalden zijn landschap en bezorgden het in 1959 een plaats op de lijst met Monumenten en Landschappen.

Een moeilijke erfenis

Het onderhoud van het Zoniënwoud moet tegelijk de groei van jonge bomen (en dus het kappen van de oudste) en het behoud van een groot aantal oude en omvangrijke bomen garanderen. Het Brusselse deel van het woud, dat voornamelijk bestaat uit beuken (stevige en flexibele bomen met een gladde schors en wit hout die bijna 40 m hoog kunnen worden), is immers heel oud en dus kwetsbaar. Denk maar aan de gewelddadige stormen van 1990, die vele bomen omver bliezen, velden of vernielden.
Het woud vertoont trouwens de nadelen van de monocultuur: een eentonig landschap, een uitgedunde biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora). , een verarmde biologische activiteit in de bodem en een toegenomen risico op ziektes.

Het Zoniënwoud moet dus dringend worden verjongd en gediversifieerd.

Kortom, een uitdaging van formaat voor de beheerders van het woud, die – in deze context – vijf doelstellingen moeten aanpakken en harmoniseren: de oude beukenpopulaties hernieuwen maar het landschap behouden, de biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora). beschermen en bevorderen zonder de toegang te verbieden aan het publiek, en tot slot de houteconomie blijven voeden door de toevoer van producten met een label van “duurzaam beheer”.

Het Beheerplan

Elke boom is een levend wezen waarvan het bestaan wordt bepaald door het klimaat, de kwaliteit van de bodem en de criteria die kaderen in de doelstellingen van het woud.
Het Beheersplan van het Zoniënwoud wil de beukenkathedraal behouden op 50% van het massief, en de overige 50% diversifiëren met:

• andere loofboomsoorten: eiken, berken, essen, esdoorns, fruitbomen, … (30%);
• naaldbomen: grove dennen, zwarte dennen, lorkenbomen, … (10%);
• open zones: open plekken, dreven, vijvers, ... (10%).

Om de impact op het boslandschap te beperken, zal het oude beukenbos worden gerenoveerd aan een tempo van 15 ha per jaar: 9 ha blijft beukenbos en 6 ha wordt aangeplant met andere boomsoorten. Over de periode van 24 jaar die het beheersplan beslaat, zal in totaal 350 ha worden herplant.

Leefmilieu Brussel beheert het Zoniënwoud met het grootste respect voor het woud en zijn  regeneratieIn bosbouw, operatie waarbij een rijpe bebossing (of boompopulatie) op natuurlijke of kunstmatige wijze wordt vervangen.  . Ons instituut kreeg het FSC®-label. Dit betekent dat een extern en onafhankelijk orgaan garandeert dat het Zoniënwoud op een duurzame manier wordt beheerd.

De bomenkap

Een boom vellen is nooit een lichtvaardig genomen beslissing.  Maar de beboste gebieden van een park of een woud beheren, betekent ook de vitaliteit en verjonging ervan bevorderen, de weerstand van de bomen tegen natuurlijke risico’s (ziekten, instabiliteit, gevolgen van de klimaatwijziging,...) versterken, opmerkelijke bomen in de schijnwerpers plaatsen en instaan voor de diversiteit van de (sociale, milieuverwante en economische) functies. Het regelmatig verwijderen (kappen) van bomen is dus één van de noodzakelijke interventies bij het beheer van deze beboste gebieden om deze doelstellingen te bereiken. 

Waarom moeten er bomen worden gekapt? 

• Om veiligheidsredenen

  Net als wij kunnen bomen ziek worden (aangevallen door parasieten, verzwakt door slechte weersomstandigheden,...) en verouderen.  Ze kunnen aldus kwetsbaar worden en het risico lopen om takken te verliezen bij de minste windstoot.  In ruimten waar bezoekers komen moeten deze zieke of te oude bomen worden gekapt omwille van de veiligheid. 

  Langs de grote verkeersaders zoals de Ring 0 en de E411 zal de komende jaren een trapsgewijze bosrand worden verwezenlijkt om de verkeersveiligheid te verhogen en de ecologische en landschappelijke kwaliteit te verbeteren.  Er zal ook een afsluiting worden geïnstalleerd om de fauna tegen het verkeer te beschermen.  

• Om rekening te houden met de levenscyclus van het woud

  Een deel van de afgestorven bomen moet plaats ruimen voor jonge bomen. 

  Door oude bomen te verwijderen, wordt er een tijdje ook meer licht doorgelaten voor de struiken en het gras in het onderhout, een voedingsbron voor tal van zoogdieren, vogels en insecten. In bepaalde gevallen is het dus nodig het hout uit te dunnen om meer licht door te laten om de biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora). te bevorderen en voor de regeneratieIn bosbouw, operatie waarbij een rijpe bebossing (of boompopulatie) op natuurlijke of kunstmatige wijze wordt vervangen. .

  Een aantal bomen (of afgezonderde groepjes van bomen) worden echter behouden tot ze op natuurlijke wijze zijn afgestorven, met het oog op het behoud van een zeldzame biodiversiteit, verbonden aan grote oude bomen en hun diepe groeven (voor vleermuizen). Het percentage van dood hout op stam en op de grond zal toenemen om de beboste gebieden veerkrachtiger te maken dankzij een verhoogde biodiversiteit. 

• Om de bomen van de toekomst te kiezen

  Bepaalde bomen moeten soms verdwijnen om meer plaats te bieden aan gezondere of meer gewenste exemplaren (zeldzame soort, weinig concurrentieel, ecologisch, landschappelijk,...).  Zo worden de populaties op regelmatige basis uitgedund (om de 8 jaar). Dat uitdunnen is ook voordelig op ecologisch en sanitair vlak (biodiversiteit, waterhuishouding, …).

Jaarlijkse verkoop van de te verwijderen bomen in het Zoniënwoud

Elke lente selecteert het departement "Bos" van Leefmilieu Brussel de bomen die moeten worden verwijderd.   In overeenstemming met het beheerplan van het woud wordt zo elk jaar 200 ha van het woud gecontroleerd en dat volgens een cyclus van 8 jaar. De geselecteerde bomen worden samengebracht in loten van staand hout die via een openbare aanbesteding worden verkocht.  De kopers van de loten (houthandelaars, zagerijen) staan in voor het vellen, bewerken, transporteren, enz. en dat overeenkomstig ons exploitatiebestek en onder het waakzame oog van de boswachters.  Het bestek legt onder meer ook de nadruk op de bescherming van de bosbiotoop tegen de hinder veroorzaakt door de exploitatie van de bomen (impact op de bodem, de vegetatie en de fauna).

De inkomsten uit de jaarlijkse verkoop van de te verwijderen bomen worden gestort in het gewestelijke “Fonds, bestemd voor het onderhoud, de aankoop en aanleg van groene ruimten, bossen en natuurgebieden alsmede het opnieuw bepoten en noodingrepen ter ondersteuning van de fauna”.

Duurzaam beheer en certificering

Het beheer van het Zoniënwoud in het Brussels Gewest ontving een duurzaamheidslabel op basis van de criteria van de Forest Stewardship Council (certificaat nr. IMO-FM/COC-023023 (.pdf) (in Frans)), een ngo die internationaal erkend is, onder meer door het WWF, Greenpeace en Friends of the Earth.

Het Zoniënwoud in het Brussels Gewest zorgt zo jaarlijks voor een hernieuwbare grondstof – het hout – afkomstig uit een duurzaam beheerd woud (FSC®-label), waardoor veelgebruikte materialen met een veel ongunstigere koolstofbalans (zoals aluminium en olieproducten) vermeden kunnen worden.      

Bosberoepen

Niets zo natuurlijk als een bos, een boom? Juist … maar ook fout. Primaire bossen (bossen die door mensen ongemoeid bleven) zijn zeldzaam in Europa. Al heel lang heerst de mens over de bossen en maakt hij er gebruik van. Gelukkig leerde hij er ook weer respect voor op te brengen, al was dit pas veel later.

Om te kunnen overleven, vraagt een dicht bij de stad gelegen bos (zoals het Zoniënwoud) de tussenkomst van gespecialiseerde vaklui, te meer daar het tegelijk een economische, ecologische, landschappelijke maar ook maatschappelijke rol moet vervullen.

Als grootste groene ruimteDe groene ruimtes omvatten particuliere tuinen en domeinen, openbare parken en bossen, groene zones langs spoor- en andere wegen, braakland, recreatiegebieden en begraafplaatsen. van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, wordt het Zoniënwoud beheerd door ingenieurs en biologen, terwijl bosarbeidersploegen instaan voor het dagelijks onderhoud.

Het Brusselse deel van het Zoniënwoud wordt trouwens het hele jaar lang ook gevolgd en bewaakt door boswachters en bosopzichters.

Beheer

Het “wetenschappelijke” beheer van het Zoniënwoud is in handen van verschillende specialisten.

De bosingenieur neemt de verschillende taken met betrekking tot de bosbouw voor zijn rekening. Als landbouwkundig ingenieur van opleiding is hij (of zij) verantwoordelijk voor een afgebakend bosterrein (hij wordt ook “houtvester” genoemd). Hij verzekert de technische en bestuurlijke leiding over deze zone, organiseert het beheer en de exploitatie van het bos, en houdt toezicht op de aanplantingen, het onderhoud en de bescherming. Door deze opdracht werkt hij afwisselend op kantoor bij Leefmilieu Brussel, en in het bos zelf.
Hij wordt bijgestaan door het onderhoudspersoneel en het personeel dat toezicht houdt over het Zoniënwoud.

De ingenieur en het personeel op het terrein krijgen bovendien de steun van een administratieve cel.

Wat het aspect "natuur" betreft, zien de biologen toe op de toepassing van maatregelen ter bevordering van het behoud en de ontwikkeling van het biologisch erfgoed. Dankzij de onderzoeken die deze wetenschappers in het woud voeren, kan ook de kennis van het terrein en dus zijn beheer worden verbeterd.

Al deze vaklui maken deel uit van het personeel van Leefmilieu Brussel.

Buiten Leefmilieu Brussel is er ook het personeel van privé-exploitanten van het woud, zoals houthakkers en uitslepers. Ze werken met de toestemming en onder toezicht van Leefmilieu Brussel, volgens uiterst strenge mandaten, en uiteraard in overeenstemming met het Beheersplan van het woud en de FSC®-normen (label toegekend door een extern en onafhankelijk orgaan, dat getuigt van het duurzaam beheer van het Zoniënwoud).

Onderhoud

Het personeel van Leefmilieu Brussel dat het Zoniënwoud onderhoudt, bestaat hoofdzakelijk uit bosarbeiders en houthakkers, allen gespecialiseerde vaklui.
Nauwgezet volgen ze de evolutie van de verschillende populaties naargelang hun leeftijd en behandeling. Hun taken zijn velerlei:

• het woud onderhouden en beheren, d.w.z. door snoeien en uitdunnen bepaalde boomsoorten bevorderen;
• zieke bomen (als ze risico’s voor de populatie meebrengen), slecht aangepaste of ongewenste bomen kappen;
• in de boomkwekerijen de bodem voorbereiden (bewerken, verbeteren, bemesten), planten uitzetten, wieden zonder pesticiden, schoffelen, bij droog weer aangieten en de planten tot slot klaarmaken voor de heraanplanting van het bos;
• de bebossings- en beplantingszones voorbereiden door struikgewas te verwijderen en de bodem klaar te maken, zonder aan de verscheidenheid aan soorten te raken;
• de planten plaatsen en beschermen met kokers of omheiningen;
• jonge planten helpen in de hoogte te groeien door varens en doornstroken er rondom af te snijden;
• woekerplanten uitrukken, mislukte aanplant vervangen en planten tijdens het groeiproces bijsnoeien;
• weiden in open zones maaien om te vermijden dat het bos deze bijzondere biotopen weer inpalmt.

Grote aanplantingen vormen het onderwerp van aanbestedingen die worden toegewezen aan gespecialiseerde bedrijven.

Het onderhoud van de voorzieningen

Het Zoniënwoud wordt doorkruist door een dicht wegennetwerk (paden, wegen en dreven). Ook die voorzieningen moeten worden onderhouden, onder meer om het verkeer niet te hinderen. Voor de arbeiders betekent dit:

• toezien op de goede staat van de bekleding, gaten herstellen, overtollige bladeren verwijderen in de herfst, …;
• de bermen één tot twee keer per jaar maaien en bomen snoeien die te ver over de weg hangen;
• parkings, bewegwijzering, informatieborden en het meubilair voor de wandelaars onderhouden;
• sluikstortingen opruimen en ervoor zorgen dat alles er netjes bij ligt.

Een team van Net Brussel maakt twee keer per week de vuilnisbakken leeg.
De grote werkzaamheden voor het herstellen van de wegen worden aan privéfirma’s toevertrouwd.

Toezicht

Het Brusselse deel van het Zoniënwoud staat onder dagelijks toezicht en bewaking van boswachters en bosopzichters van Leefmilieu Brussel.

De boswachter

De boswachterZoals de bosopzichter heeft de boswachter een toezichtbevoegdheid in het bos, maar die is uitgebreider (naleving van het boswetboek, controle van de visserij en het jacht, enz.), alsook een technische bevoegdheid (onderhoud, enz.). Een andere belangrijke taak van de boswachter is de informatie en sensibilisering naar het publiek toe. “beheert” het woud:

• in de verschillende percelen maakt hij de inventaris op van de bomen en selecteert hij de kaprijpe exemplaren. Hij plant de bosexploitatie en houdt toezicht bij de uitvoering van de werken;
• hij volgt ook nieuwe aanplantingen op, beschermt de fauna en flora en zorgt ervoor dat de voorzieningen voor gebruikers (borden, zitbanken, speeltuinen, fietspaden enz.) worden onderhouden;
• het administratieve luik van zijn werk omvat het beheer van materieel en personeel;
• hij beschermt en bewaakt het bos tegen schade.

Tegelijk treedt hij op als “politieman van het bos”. Hij waakt erover dat bezoekers de bestaande reglementering opvolgen (boswet, verkeersreglement, wetgeving op de bescherming van natuur en fauna enz.). Een boswachterZoals de bosopzichter heeft de boswachter een toezichtbevoegdheid in het bos, maar die is uitgebreider (naleving van het boswetboek, controle van de visserij en het jacht, enz.), alsook een technische bevoegdheid (onderhoud, enz.). Een andere belangrijke taak van de boswachter is de informatie en sensibilisering naar het publiek toe. heeft trouwens de titel van officier van de gerechtelijke politie met beperkte bevoegdheden.

Omdat de recreatieve functie van het Zoniënwoud zo belangrijk is, heeft de boswachterZoals de bosopzichter heeft de boswachter een toezichtbevoegdheid in het bos, maar die is uitgebreider (naleving van het boswetboek, controle van de visserij en het jacht, enz.), alsook een technische bevoegdheid (onderhoud, enz.). Een andere belangrijke taak van de boswachter is de informatie en sensibilisering naar het publiek toe. tot slot ook een derde opdracht: het publiek informeren over en sensibiliseren voor het woud en – in ruimere zin – natuurbescherming.

De bosopzichter

Zoals de naam het zegt, houdt de bosopzichterAmbtenaar belast met het bostoezicht (naleving van het wegengebruik, onderling respect tussen de gebruikers, enz.) maar ook en vooral met de informatie en sensibilisering van de bezoekers. “toezicht” over de bossen. Hij noteert problemen en dringende onderhoudswerken, en ziet toe op het onderhoud van de bosvoorzieningen en de bewegwijzering. Maar hij controleert toch eerst en vooral of bezoekers de geldende regels opvolgen. Doen ze dat niet? Dan heeft hij de bevoegdheid om een proces-verbaal op te stellen. Net als de boswachterZoals de bosopzichter heeft de boswachter een toezichtbevoegdheid in het bos, maar die is uitgebreider (naleving van het boswetboek, controle van de visserij en het jacht, enz.), alsook een technische bevoegdheid (onderhoud, enz.). Een andere belangrijke taak van de boswachter is de informatie en sensibilisering naar het publiek toe. vervult hij een educatieve rol t.o.v. de bezoekers, die hem altijd kunnen aanspreken met vragen over het woud, de fauna en flora.
Aarzel dus niet om hem vragen te stellen. Hij vertelt u met veel plezier honderduit over het bos!

Kappen

Het woud is opgedeeld in houtkapzones. De inventaris van elke zone wordt ongeveer om de acht jaar opgemaakt. Dat gaat gepaard met een selectie van de bomen die tijdens de daaropvolgende winter worden gekapt.
Bij de selectie gelden verschillende criteria.
Een boom kan worden gekapt om:

• een zone uit te dunnen zodat de bomen die blijven staan meer ruimte krijgen om door te groeien (open plekken);
• jonge beuken aan te planten en zo het beukenareaal te verjongen ( regeneratieIn bosbouw, operatie waarbij een rijpe bebossing (of boompopulatie) op natuurlijke of kunstmatige wijze wordt vervangen.  van het oude beukenareaal);
• het boomareaal te diversifiëren en nieuwe boomsoorten een plaats te geven (samenstelling van gemengde bosstroken);
• de veiligheid te garanderen van wandelaars langs paden of van het wegverkeer langs openbare wegen.

De openbare verkoop van deze bomen vindt plaats in oktober. De kopers gebruiken dan de rustperiode van de bomen (november tot april) om de geselecteerde bomen te kappen en te transporteren.
Met het hout van de beste kwaliteit worden dan onder meer planken en multiplexpanelen gemaakt. De rest wordt verkocht als brandhout.