Plastic of bioplastic? Wat zijn de duurzame alternatieven?

Productie

Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw is naar schatting 9 miljard ton plastics geproduceerd. Met dat volume zou men geheel België onder een 7,3 m dikke laag plastics kunnen begraven.

In 2018 werd wereldwijd bijna 360 miljoen ton plastics geproduceerd. Dit betekent dat de jaarlijkse productie in de periode van 1950 tot 2018 met een factor 180 is vermenigvuldigd en dat die productie elk jaar nog met +/- 4 % toeneemt. 

Verwijdering

Sinds de beginjaren kon slechts 9 % van alle geproduceerde plastics worden gerecycleerd en werd 12 % verbrand. Dit betekent dat het overgrote deel van die plastics zich nog in ons leefmilieu of op onze stortplaatsen bevinden, waar ze pas na eeuwen zullen ontbinden en daarbij broeikasgassenGas dat een gedeelte van de zonnestralen absorbeert en herverdeelt onder de vorm van stralingen, die andere gasmoleculen ontmoeten en zodoende het proces herhalen en het broeikaseffect veroorzaken, met een warmteverhoging als gevolg. De belangrijkste broeikasgassen waarvan de oorsprong voornamelijk met menselijke activiteiten verband houden zijn kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en troposferisch ozon (O3). afgeven die bijdragen aan de klimaatveranderingWijst op trage variaties van de klimaatskenmerken mettertijd, op een welbepaalde plaats : opwarming of afkoeling. Sommige vormen van luchtvervuiling, veroorzaakt door menselijke activiteiten, zijn een bedreiging voor het klimaat in de zin dat er een globale opwarming zou kunnen ontstaan. Dit verschijnsel kan belangrijke schade veroorzaken: stijging van de zeeniveaus, verergering van de uiterste klimaatsverschijnselen (droogtes, overstromingen, wervelstormen, enz.), destabilisatie van de bossen, bedreiging voor de zoetwatervoorraden, moeilijkheden voor de landbouw, woestijnvorming, vermindering van de biodiversiteit, verspreiding van tropische ziekten, enz..

Broeikasgassen

Indien de tendens aanhoudt, zouden de broeikasgasemissies die worden veroorzaakt door plastics tegen 2050 15 % bedragen van het wereldwijde koolstofbudget, waardoor we binnen de grenzen die zijn opgelegd door het Akkoord van Parijs kunnen blijven.

Bioplastic, wat betekent dat?

• Bekijk onze infografie (.pdf)

Bioplastics worden vaak genoemd als oplossingen voor  plasticverontreiniging. Achter deze term gaan verschillende soorten van plastics schuil : biogebaseerd, biologisch afbreekbaar en/of composteerbare.

Maar wat betekenen al deze termen?

• Biogebaseerd: materiaal dat volledig of gedeeltelijk van natuurlijke hulpbronnen is gemaakt. Geen enkele wettelijke drempel legt de samenstelling van deze plastics vast. Ze kunnen dus ook grotendeels samengesteld zijn uit fossiele hulpbronnen.
• Biologisch afbreekbaar: wordt, in bepaalde omstandigheden, afgebroken door de actie van biologische micro-organismen en produceert CO2, water en biomassaGeheel van planten en dieren, alsook het daarmee gepaard gaande organische afval. De plantaardige biomassa komt uit de fotosynthese voort en is een bron van hernieuwbare energie. .
• Composteerbare: wordt afgebroken door de actie van biologische micro-organismen, maar enkel in gecontroleerde omstandigheden van temperatuur, vochtigheid en oxygenatie.

Zijn ze echt beter voor het leefmilieu?

Een overzicht van de wetenschappelijke literatuur doet ons concluderen dat een vervanging van petroleumgebaseerde plastics door bioplastics in geen geval een ecologische oplossing op lange termijn is. Dit wordt trouwens bevestigd door het Europees Milieuagentschap. Immers:

• De productie van biogebaseerde plastics is nog altijd volledig afhankelijk van fossiele energieën en is vooral gebaseerd op conventionele landbouw, waarbij onder meer chemische productiemiddelen worden gebruikt die niet alleen een invloed hebben op de gezondheid van de mens, maar ook ons water en onze bodem onder druk zetten;
• De terminologie die wordt gehanteerd voor de producten die op de markt worden gebracht, is verwarrend voor de consumenten en vergroot in die zin aanzienlijk de risico's op fouten bij het sorteren en dus bij het verwerken. 
• Zijn de zogenaamde composteerbare plastics nooit voor 100 % composteerbaar:
  • Ze vervuilen de geproduceerde compost met microplasticsen leveren geen voedingsstoffen die door de bodem kunnen worden opgenomen. Ze passen dus niet in een circulaire logica.
• Het risico dat die plastics dezelfde impact op de openbare netheid en de biodiversiteitDe diversiteit aan levende soorten die zich kunnen in stand houden en die zich zonder externe hulp kunnen voortplanten (fauna en flora). hebben als petroleumgebaseerde plastics, is dan ook bijzonder groot.
• In de huidige omstandigheden en bij gebrek aan een bevredigende verwerkingstechniek zouden biogebaseerde, biologisch afbreekbare en composteerbare plastics moeten worden verbrand (met energierecuperatie) om te voorkomen dat ze op openlucht stortplaatsen of in het milieu terechtkomen of dat ze de gecomposteerde stromen verontreinigen.
  • Merk op dat voor bepaalde biogebaseerde plastics zouden worden geproduceerd met identieke eigenschappen als petroleumgebaseerde plastics zoals PET, PP, HDPE, enz. (die dus niet biologisch afbreekbaar zijn), recyclageRecyclage is de vernietiging van afval om nieuwe materialen te produceren. Voorbeeld: inert afval wordt vermalen om granulaten te produceren die in wegfunderingen worden gebruikt de beste verwerking is. 

Maar wat dan?

Het is dus van essentieel belang de afhankelijkheid van onze maatschappij van plastics en in het bijzonder het eenmalig gebruik ervan te verminderen. Er bestaan alternatieven die minder duur zijn en milieuvriendelijker:

• Kies voor bulk; 
• Gebruik verpakkingen met statiegeld of die herbruikbaar zijn; 
• Ban het gebruik van plastic voorwerpen voor eenmalig gebruik en oververpakte producten; 
• Geef de voorkeur aan herstellen, hergebruiken en huren; 
• Surf naar onze website en ontdek alle alternatieven die in Brussel beschikbaar zijn!

En denk eraan: Het beste afval is geen afval!

Minder plastic voorwerpen voor eenmalig gebruik dankzij Single Use Plastic!

Sinds 3 juli 2021 zijn de eerste maatregelen van de Europese richtlijn 2019/904 Single Use Plastic, bekend als ‘SUP’, geïmplementeerd. Zij verbieden het gebruik van een tiental plastic wegwerpartikelen en reglementeren het gebruik van een groot aantal plastic wegwerpartikelen.

Terwijl 85% van het zwerfvuil op zee plastic is, bestaat 70% van het plastic zwerfvuil dat op de Europese stranden aanspoelt uit rietjes, borden, bestek, ballonsteeltjes, wattenstaafjes, plastic roerstaafjes, etensbakjes, ... en ook visgerei (bron: communiceren De Europese Commissie)

Deze nieuwe richtlijn heeft als doel de door deze voorwerpen veroorzaakte verontreiniging te verminderen via allerlei maatregelen, waarvan hier een overzicht wordt gegeven.

Afval verminderen, een echte noodzaak …

3 miljoen per jaar zijn de geraamde kosten van de Brusselse waterbeheermaatschappij (BMWB) om te zorgen voor de behandeling van zwerfvuil dat in het water is geloosd en dat niet meer kan worden gerecycleerd.

Met haar campagne ‘Hier begint de zee’ vestigt de vzw Coördinatie Zenne de aandacht op de weg die wordt afgelegd door afval dat op de grond wordt gegooid en vervolgens door de regen of de wind wordt meegevoerd naar de rivieren die naar de zee leiden. Ook bestaat het risico dat het afval door dieren wordt opgegeten en verwondingen of de dood veroorzaakt. Ten slotte verstoppen sommige afvalstoffen, zoals tampons, wattenstaafjes, sigarettenpeuken die overvloedig in toiletten worden gegooid, de leidingen, pompen of filters van waterzuiveringssystemen. Het probleem is van dien aard dat de Haven van Brussel schoonmaakboten en fuiken inzet om te proberen dit afval te verwijderen ...

Eenmaal in zee blijven deze plastics in het milieu achter of worden ze afgebroken tot microplastics. Wist u dat het 450 jaar duurt voordat een plastic fles in zee is afgebroken? Duitse onderzoekers hebben plastic zakken bovengehaald die 20 jaar geleden in water waren ondergedompeld, maar nu praktisch intact zijn! (te lezen op rtbf.be (FR))

Bron: FOD Volksgezondheid, op basis van cijfers van de NOAA

Wat verandert er concreet?

Sommige maatregelen zijn soepel, andere zijn streng, sommige zijn gericht op bewustmaking en voorlichting, terwijl andere het gebruik van het voorwerp gewoon verbieden. Het doel? Uiteindelijk minder plastic wegwerpartikelen gebruiken in heel Europa! De maatregelen zijn als volgt:

Verbod op de verkoop van het product

Europa is van mening dat er voldoende alternatieven zijn voor dit soort van plastic voorwerpen voor eenmalig gebruik. Daarom is het gebruik ervan nu verboden.

Voor levensmiddelenverpakkingen en -bekers zijn alleen die van geëxpandeerd polystyreen (EPS) op Europees niveau verboden. Alle andere plastic verpakkingen en bekers zijn nog steeds toegestaan, maar vallen onder de maatregelen ter beperking van het verbruik.

Beperking van het verbruik

Voor bekers en recipiënten die voor onmiddellijke consumptie bestemde levensmiddelen bevatten, zoals yoghurtpotjes, kant-en-klaarverpakkingen voor salades, voorverpakte boterhammen of sandwiches, bakjes voor meeneemmaaltijden, soepkommetjes, frikadelschaaltjes, enz. zijn maatregelen vereist om het gebruik ervan te beperken. Hierdoor kan Europa zijn inspanningen niet beperken tot geëxpandeerde polystyreenverpakkingen alleen.

Ongeacht het soort van plastic moet deze beperking ‘ambitieus en duurzaam’ zijn. De lidstaten moeten Europa op de hoogte brengen van de maatregelen die zij van plan zijn te nemen om de doelstelling te bereiken. De maatregelen zullen in 2026 worden geëvalueerd en de beperking zal worden berekend op basis van het verbruik in 2022.

Bekers (alle soorten van plastic)

Verpakkingen (alle soorten van plastic) voor kant-en-klaar/meeneemmaaltijden: zakjes, bakjes, potjes ...

Ook bioplastics en met kunststof bekleed karton (bijvoorbeeld bepaalde bekertjes en bakjes voor voedingsmiddelen) vallen onder de maatregelen van de richtlijn, waarvan de richtsnoeren de definitie van dit soort verpakkingen preciseren. Het doel is te voorkomen dat producenten terugvallen op wegwerpalternatieven zoals bioplastic bekers en bestek.

Het kan niet genoeg worden herhaald dat herbruikbare alternatieven en bulkgoederen nog steeds de beste oplossingen zijn voor het milieu, veel beter dan wegwerpartikelen, zelfs als ze van hout of gerecycleerd materiaal zijn gemaakt!

Stijging van de inzamelingspercentages

De landen moeten tegen 2025 77% van de plastic flessen inzamelen voor recyclingElke nuttige toepassing waardoor afvalstoffen opnieuw worden bewerkt tot producten, materialen of stoffen, voor het oorspronkelijke doel of voor een ander doel. Dit omvat het opnieuw bewerken van organisch afval, maar het omvat niet energieterugwinning, noch het opnieuw bewerken tot materialen die bestemd zijn om te worden gebruikt als brandstof of als opvulmateriaal. (90% tegen 2029). Om dit te bereiken kunnen zij besluiten specifieke inzamelingsdoelstellingen vast te leggen, statiegeld in te voeren, enz. Ook zullen de doppen aan de flessen moeten worden bevestigd om te voorkomen dat zij in het milieu terechtkomen.

Verplichting om gerecycleerd plastic te gebruiken voor flessen

PET-flessen moeten tegen 2025 ten minste 25% gerecycleerde kunststof bevatten (en 30% tegen 2030 voor alle drankflessen, PET of niet). Dit tarief wordt berekend per land en niet per fles. Niet alle flessen zullen dus gerecycleerd plastic bevatten, terwijl andere gemaakt zullen zijn van 100% gerecycleerd plastic. Deze praktijk wordt reeds toegepast voor sommige merken van water of frisdrank.

Verplichte etikettering van bepaalde producten

Sinds juli 2021 moeten maandverband, tampons en hun inbrenghulzen, doekjes, tabaksproducten (sigaretten) en bekers voor dranken worden voorzien van informatieve etikettering. Die informatie omvat bijvoorbeeld de wijze waarop het product moet worden verwijderd, de milieueffecten van een onjuiste verwijdering van het voorwerp (achterlaten in de natuur...) of de aanwezigheid van kunststoffen in het product. Aangezien alternatieven moeilijker toe te passen zijn om het gebruik van deze producten te vermijden (het is moeilijk om het stoppen met roken op te leggen als alternatief voor minder sigarettenpeuken, enz.), vertrouwt Europa meer op de bewustmaking van de consument dan op een verbod, zodat deze producten niet langer in de toiletten of op straat terechtkomen.

Geplande markeringen voor de kopjes

Afval zoals wegwerpbekertjes heeft wellicht meer voor de hand liggende alternatieven. Ze kunnen worden vervangen door herbruikbare bekers, zoals bijvoorbeeld op festivals steeds vaker het geval is. Andere initiatieven ontstaan in de Brusselse horeca rond meeneemmaaltijden en -dranken die voortaan in herbruikbare verpakkingen worden aangeboden.

Uitgebreide betrokkenheid van de producent

De producenten wordt ook gevraagd afval te beheren zoals sigarettenfilters, ballonnen, pakjes en inpakpapier, zakjes en wikkels voor kant-en-klaar voedsel, drankverpakkingen en hun sluitingen, doekjes, maandverband, boodschappentassen en visgerei. Van de producenten wordt verwacht dat zij maatregelen financieren om de milieueffecten van hun producten te verminderen.

Bewustmakingsmaatregelen

De richtlijn verplicht de Europese landen de consumenten bewust te maken van ‘verantwoordelijk consumentengedrag’. Zij worden bijvoorbeeld verzocht de aandacht te vestigen op de beschikbaarheid van herbruikbare producten en hergebruiksystemen, of informatie te verstrekken over het effect van plastic voorwerpen op het mariene milieu. 

Meer in het algemeen kan een object ook met verschillende maatregelen worden aangepakt. Dit is bij voorbeeld het geval voor bekers, waarvoor zowel een beperking van het verbruik als een verplichte markering gelden.

Wat is de rol van de staat of de regio’s?

De EU-richtlijn is geen rechtstreeks toepasselijke wettekst. Elke staat moet de maatregelen omzetten in zijn eigen nationale wetgeving.
Bijgevolg moeten in België twee soorten van maatregelen worden omgezet. Enerzijds zijn er specifieke maatregelen die in heel Europa gelden, zoals een verbod op de verkoop van bepaalde artikelen (bv. plastic rietjes). Anderzijds zijn er maatregelen met streefcijfers die per land moeten worden gehaald, zoals de ‘ambitieuze’ vermindering van het verbruik van bepaalde verpakkingen, waarvoor alleen het streefcijfer wordt gespecificeerd. Het staat de bevoegde staten en regio’s dus vrij de maatregelen te nemen die nodig worden geacht om het doel te bereiken (b.v. instructies, verbod, bewustmaking, enz.). In België is de federale overheid bevoegd om de verkoop van een product te verbieden of de samenstelling ervan te reglementeren. Een Gewest kan een gebruik verbieden (bv. bekers op een festival), meer voorwerpen inzamelen voor recyclingElke nuttige toepassing waardoor afvalstoffen opnieuw worden bewerkt tot producten, materialen of stoffen, voor het oorspronkelijke doel of voor een ander doel. Dit omvat het opnieuw bewerken van organisch afval, maar het omvat niet energieterugwinning, noch het opnieuw bewerken tot materialen die bestemd zijn om te worden gebruikt als brandstof of als opvulmateriaal., systemen voor hergebruikHergebruik is het behouden van een object om het te hergebruiken zoals het is, eventueel na een voorbereidingsfase voor hergebruik. Voorbeeld: bakstenen worden ontmanteld en hergebruikt voor een nieuwe muur, na te zijn schoongemaakt en gecontroleerd. promoten enz. De federale regering en de Gewesten in België zetten dus in hun respectieve wetgevingen om wat door de richtlijn wordt vereist. 

Het goede nieuws is dat er al alternatieve oplossingen bestaan!

Niet alleen vervangt ‘herbruikbaar’ gemakkelijk ‘wegwerp’, maar het is ook minder belastend voor het milieu! Als je steeds hetzelfde voorwerp hergebruiktHet hergebruik bestaat uit het behoud van een voorwerp om het ongewijzigd opnieuw te gebruiken, eventueel na een voorbereiding voor hergebruik. Bijvoorbeeld: bakstenen worden afgebroken en hergebruikt voor een nieuwe muur nadat ze werden gereinigd en gecontroleerd. , komen er minder wegwerpvoorwerpen in de vuilnisbak terecht ... Dat is het geval met de herbruikbare tas, die het gebruik van 10, 20, 100, 200 ... wegwerptasjes vermijdt! Het gebruik van herbruikbare voorwerpen betekent ook een vermindering van de 170 kilo afval die we in ons Gewest nog steeds per persoon en per jaar  produceren. Aangezien het afval dat in onze witte zakken terechtkomt voor verbranding bestemd is, is de keuze voor herbruikbare producten een natuurlijke keuze.

De herbruikbare versie van het wattenstaafje is de oriculi of het oorstokje. Het is gemaakt van hout of roestvrij staal, met klein spateltje of klein lusje aan één uiteinde om het oorsmeer op te vangen. Je wast het na elk gebruik met water en zeep en laat het drogen. Zijn prijs? 5 euro!

Voor borden en bestek gaat er niets boven ‘hard’ servies. Als het een familiebarbecue is, kunt u servies huren als u er thuis niet genoeg hebt of uw gasten vragen hun eigen servies mee te brengen. Als u zich zorgen maakt over brekend vaatwerk, zijn er herbruikbare serviezen van bamboe of plastic (maar vermijd serviezen van bamboevezel met een laagje melamine).

Plastic rietjes kunnen gemakkelijk worden vervangen door rietjes van roestvrij staal. Het is ook een optie om het zonder te doen, want uiteindelijk zijn ze misschien niet zo essentieel!

Hetzelfde geldt voor plastic roerstaafjes ... een klein lepeltje volstaat, zelfs als je het moet meenemen om je ochtendkoffie in de metro te roeren.

Voor ballonnen is het echt het beste om ze te vermijden. Ze zijn niet verboden (alleen de plastic staafjes om ze vast te houden), maar een ballon die wegvliegt, komt onvermijdelijk in het milieu terecht. Een Zero Waste verjaardagsfeestje is toch leuker?   

Als u uw drankjes graag uit een beker drinkt, kies dan voor een herbruikbare beker van plastic of roestvrij staal. Sommige modellen van thermosflessen en waterflessen hebben een geïntegreerde beker. Wanneer u op stap bent, kunt u bijvoorbeeld een café uitproberen dat de Billie Cup aanbiedt, en op kantoor kunt u kiezen voor een aardewerken beker of een glas. Denk je dat het nodig is om een kop of mok te gebruiken elke keer als je drinkt?  

Restaurants bieden ook steeds meer meeneemdiensten aan waarbij herbruikbare verpakkingen worden gebruikt. 19 projecten hebben in 2020 van Leefmilieu Brussel een prijs gekregen voor het aanbieden van een systeem met verpakkingen met statiegeld voor hun meeneemmaaltijden. Bent u nog niet geregistreerd? Bekijk dan onze goede adressen voor ‘zero waste restaurants’ !

Het kan niet vaak genoeg worden gezegd, maar als het op drinken aankomt, is kraantjeswater geweldig: het is van hoge kwaliteit en hoeft niet te worden verpakt. Anders blijft de mogelijkheid van flessen met statiegeld bestaan.

Waar vervang je je doekjes door? In Brussel maakt 74% van de inwoners al schoon met vodden, doeken, lappen en ander herbruikbaar schoonmaakmateriaal. U kunt ook kiezen voor een microvezelmodel in combinatie met een ecologisch reinigingsproduct ... effect gegarandeerd!

Boodschappen worden gedaan met herbruikbare boodschappentassen. En aangezien het niet ongewoon is om een papieren zakje te krijgen bij de apotheek, de kaaswinkel of de bakker ... kan de herbruikbare boodschappentas ook meegenomen worden naar de kruidenier, de markt en naar uw kleine winkeliers! 

Moet je eten invriezen? Gebruik dan eerder gerecycleerde glazen potten of herbruikbare verpakkingen die voor dit doel gemaakt zijn. Vul ze alleen niet tot de rand met vloeistof om vriesbreuk te voorkomen. Dit voorkomt de behoefte aan plastic wegwerpzakjes. U gebruikt liever  zakjes? Vaak is het mogelijk ze af te spoelen zodat ze opnieuw kunnen worden gebruikt.

Een laatste belangrijke tip... Vervang geen plastic wegwerpartikelen door papieren of bioplastic (al dan niet biologisch afbreekbare) wegwerpartikelen. ‘Alternatieven’ zoals papieren rietjes of lepels hebben voordelen boven plastic, maar zijn over het algemeen niet veel beter. Dit blijkt uit een milieubeoordeling (FR) door het Franse agentschap voor milieu- en energiebeheer (Ademe) dat  verpakkingszakjes voor groenten en fruit vergeleek. Hieruit blijkt dat bioplastic of papieren zakken niet noodzakelijk beter zijn dan traditionele plastic zakjes. De herbruikbare tas is dat in functie van het aantal keren dat hij wordt hergebruiktHet hergebruik bestaat uit het behoud van een voorwerp om het ongewijzigd opnieuw te gebruiken, eventueel na een voorbereiding voor hergebruik. Bijvoorbeeld: bakstenen worden afgebroken en hergebruikt voor een nieuwe muur nadat ze werden gereinigd en gecontroleerd.. Dezelfde conclusie werd getrokken in een studie over de impact van herbruikbare bekers (FR) op evenementen in Brussel!

Lees, om al deze alternatieven in detail te ontdekken, ons artikel over herbruikbare alternatieven ... eens getest, worden ze zeker aangenomen! 

Enkele aandachtspunten

De wetgeving is alomvattend, het is een kader. Ze voorziet niet in alle gevallen of alle subtiliteiten van de markt ... In het algemeen is het toch raadzaam om aandacht te besteden aan deze enkele punten:

• Meerlaagse verpakking (lagen zijn aan elkaar gelijmd). Zij zijn in alle gevallen moeilijk te recycleren en kunnen soms problemen veroorzaken bij de recyclingElke nuttige toepassing waardoor afvalstoffen opnieuw worden bewerkt tot producten, materialen of stoffen, voor het oorspronkelijke doel of voor een ander doel. Dit omvat het opnieuw bewerken van organisch afval, maar het omvat niet energieterugwinning, noch het opnieuw bewerken tot materialen die bestemd zijn om te worden gebruikt als brandstof of als opvulmateriaal. (b.v. met plastic bekleed inpakpapier dat als zodanig voor inzameling zou worden aangeboden). Veel verpakkingen zijn nu echter gemaakt van geplastificeerd papier in plaats van ‘zuiver’ plastic.
• De woorden ‘recycleerbaar’ of ‘composteerbaar’. ‘Recycleerbaar’ betekent niet dat het echt recycleerbaar is: het recyclagecircuit moet bestaan. Niet alle composteerbare verpakkingen worden ingezameld. Deze verpakkingen zijn bijvoorbeeld verboden bij de inzameling van organisch afval in Brussel (oranje zak). 
• Biologisch afbreekbare (een vermelding die niet is toegestaan op verpakkingen) of composteerbare verpakkingen betekenen niet dat ze geen impact hebben. Als ze in het milieu worden gegooid, kunnen ze niet worden gecomposteerd en vervuilen ze de straten of rivieren!
• Vermijd ook plastic wegwerpartikelen die bioplastic zouden zijn (normaliter verboden) en artikelen die vroeger wegwerpartikelen waren maar nu ‘herbruikbaar’ zijn. De richtlijn geeft een definitie van eenmalig gebruik, maar deze is voor interpretatie vatbaar. 

Meer informatie

In deze publicaties wordt de richtlijn in detail beschreven, dus gelieve ze indien nodig te raadplegen:

• Richtlijn 2019/904/EG;
• Naar het interpretatiedocument van de richtlijn, C216;
• Naar de tekst die de verplichte markeringen regelt;
• Of naar de pagina van de Commissie die de verschillende relevante elementen rond de richtlijn samenbrengt.